بخشی از مقاله
چکیده
نظریه ریخت شناسی از جمله نظریههایی است که در زمینه تحلیل ساختاری آثار ادبی بسیار کار آمد است. ریخت شناسی قصههای عامیانه در سال 1928 م توسط فرمالیست روسی »ولادیمیر پراپ« آغاز شد، اساس کاروی بر پایه اعمال شخصیّت های قصه نهاده شده است و در سالهای اخیر، یکی از شیوه های رایج در تحلیل ساختاری قصهها بوده است.احمد شاملو استاد تصویر سازی در شعر است و یکی از عارضههای موضوع پردازی در شعر، حضور روایت یا داستان گویی است. در این مقاله ابتدا مقدمهای درباره تعریف و تبیین ریخت شناسی، پیشینه تحقیق و معرفی شعرهای »پریا و رکسانا« از احمد شاملو مطرح شده سپس اشعار بر اساس الگوی پراپ مانند: وضعیت آغازین، غیبت، کسب خبر و ... و همان طور شخصیت ها و حرکتهای اشعار مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. این پژوهش بیانگر این است که اشعار شاملو تا حدودی ویژگیهای قصههای عامیانه را دارا است و الگوی ساختاری موافق با الگوی پراپ به دست آمده است.
کلید واژهها: شعر معاصر، ریخت شناسی، احمد شاملو ، کارکرد، پراپ.
مقدمه
مطالعات صورت گرایان و ساختار گرایان علاوه بر ایجاد تحول در بررسی شعر، به شکل گیری دانش ادبی روایتشناسی منجر شده روایتشناسی رویکردی نوین و ساختارگرا در مطالعه ادبیات است. ولادیمیر پراپ، با مطالعه ریخت شناسانه قصههای پریان روسی در سال 1928،آغازگر روایت شناسی نوین بود.رد شعر روایی، ساختار اصلی شعر، قصه روایت است و آنچه صرفاً آن را در حوزه شعر وارد میکند، بیان منظوم و ترفندهای شاعرانهای است که به اصل روایت افزوده می شود، یعنی شاعر قصه اصلی را با آرایههای شعری شاخ و برگ میدهد و آن را تأثیرگذارتر میکند. - انوشه، 1376، - 887در اشعار شاملو حالت وصفی و روایی اگرچه نه با جدیّت شعر نیما به حیات خویش ادامه می دهد. و شعرهای بلند روایی »پریا« و »رکسانا« مصداق این روایت می باشند. و در قسمت بحث و بررسی مفصلتر به این موضوع خواهیم پرداخت.
ولادیمیر پراپ 1895 - - 1970، با بررسی صد قصه پریان متوجه وجود ساختاری و یکسان در آنها و وجود سی و یک عنصر ثابت شد که براساس نظمی خاص در پی هم می آیند. عناصر که وی آن ها را »خویشکاری« نامید. در حقیقت خویشکاری عملکرد شخصیت های قصه از نظر اهمیتی است که در مسیر سایر واکنشهای داستان دارد. وی پس از تعیین کارکردها و استخراج مصادیق آنها به راه های متصل ترکیب و حرکت های موجود در قصهها پرداخت.پرسش اصلی این مقاله این است که اشعار احمد شاملو - پریا ، رکسانا - بر اساس نظریه پراپ در ریختشناسی قصههای پریان، چه ساختاری دارد؟ علاوه بر هدف تعیین شده، میکوشیم به پرسش زیر پاسخ دهیم:-1 خویشکاریها،شخصّیتها و حرکتهای اشعار - پریا و رکسانا - کدامند؟آنچه در این مقاله به عنوان ریختشناسی در نظر گرفته شده است در حقیقت ترکیبی است از بررسی ساختهای روایتی، بررسی شخصیت های روایت ساز و بررسی خویشکاریها به شیوه ای که به بررسی ولادیمیر پراپ نزدیک است.
پیشینه تحقیق
در سالهای اخیر، مقالاتی درباره ریخت شناسی نوشته شده و در آنها به تجزیه و تحلیل برخی از متون و اشعار شده است؛ از آن جمله:ریختشناسی »ورقه وگلشاه عیوقی« - فرضی و فخیمی - لغت موران - حسن پور آلاشتی - جوادی - - روایت اسطورهای »کتیبه» - حسن زاده میر علی- قنبری - شعر مسافر - حسن زاده میرعلی- قنبری - و ... را از نظر ریخت شناسی بررسی نمودهاند، اما در حوزه موضوع پیشنهادی کاری تحقیقی و علمی صورت نپذیرفته است.بنابراین پرداختن در اشعار احمد شاملو به ابعاد ریخت شناسی براساس نظریه ولادیمیر پراپ، پژوهشی کاملا نو به حساب می آید.
ریخت شناسی و ولادیمیر پراپ تحلیل ریخت شناسی قصه، یکی از رویکردهایی است که در دهه های اخیر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. »ریخت شناسی اصطلاحی است که برای توصیف قصه برپایه اجزای سازای آن و همبستگی این سازه ها با یکدیگر و کل قصه به کار می رود.« - پراپ، 1368، - 11ولادیمیر یا کف لویچ پراپ در سال 1895 م در سن پترزبورگ روسیه به دنیا آمد. او تباری آلمانی داشت و پس از فارغالتحصیلی در رشته فقهاللغه - فیلولوژی - روسی و آلمانی به تدریس آلمانی پرداخت و از سال 1933 در دانشگاه لنینگراد مدرس فولکلور بود. »ریختشناسی قصههای پریان« نام نخستین اثر اوست که در سال 1928 منتشر شد.
این کتاب نزدیک حدود سی سال گمنام بود تا اینکه پس از ترجمهی آن، فولکلورشناسان و نظریهپردازان اروپایی از آن استقبال بینظیری کردند. نظریهپردازانی چون تئودوروف، برمون، لوی استروس و آ.ژ.گریماس یافته های پراپ را اساس کار خود قرار دادند و با جرح و تعدیل نظریه پراپ کمک شایانی به پیشبرد علم روایتشناسی کردند. - احمدی،1386، - 145پژوهشگران ادبی قبل از پراپ، قصهها را از طریق شخصیت ها یا محتوای آن بررسی میکردند، اما پراپ اعتقاد داشت که همه قصه ها یک ساخت واحد دارند که از طریق کارهای اشخاص قصه قابل پیگیری است. این اندیشه بعدها ساختارگرایی و روایت شناسی
