بخشی از مقاله
چکیده
ریخت شناسی از زیر مجموعههاي نقد ادبی به شمار میآید که به بررسی ساختار داستان در ادبیات میپردازد. اولین بار ساختارگرایی در ادبیات را ولادیمیر پراپ با عنوان ریختشناسی قصههاي پریان مطرح کرد که پراپ در آن به بررسی اجزاي قصه اعم از شخصیت، خویشکاري، صفات نقشها و... پرداخته است. در این پژوهش از مقامات حریري به نام مقامه سنجاریه که از نظر مضمون و محتوا متفاوت از دیگر مقامات وي است، مورد واکاوي قرار گرفته است . در ابتدا به نظریه پراپ، تعریف ریختشناسی و معرفی خویشکاريها اشاره شده است و در نهایت با روش تحلیلی_توصیفی شخصیتهاي قصه، خویشکاريها و حرکت در مقامه سنجاریه مورد بررسی قرار گرفته است و همچنین به تفاوتهاي که مقامه حاضر با قصههاي پریان دارد، پرداخته شده است. از دستاوردهاي این پژوهش، تفاوت چشمگیر مقامه سنجاریه با قصههاي پریان است.
مقدمه
قصههاي عامیانه، بیتاریخ و بیزماناند. اندیشههایی که در پس این قصهها نهفته است در همان حال که ریشه در ناخودآگاه آدمی و ژرفاي فرهنگ دارند، مدام تعبیر و تفسیر نو میپذیرند. فولکلورشناسان قصههاي عامیانه را عمده به عنوان یک آفرینش هنري که در میان هر گروه و هر اجتماعی پدید میآیند و از نسلی به نسل دیگر منتقل میشوند، مورد بررسی قرار میدهند و صورتهاي گوناگون و عناصر درونی این قصهها و قالبهاي ساختاري آنها را به مثابهي کل در هم پیچیدهاي از هنر شفاهی مینگرند - پراپ، :1368 مقدمه - .
مقامه به طور کلی از انواع داستانهاي کهن است که با نثر مصنوع یا شعر آمیخته، در مورد قهرمانی است که به صورت ناشناس در داستان ظاهر میشود و حوادثی به وجود میآورد و همین که در پایان داستان شناخته میشود، ناپدید میگردد تا آن که دوباره در نقشی دیگر، در مقامهي بعدي آشکار گردد - شمیسا، . - 207 :1373 در این جستار سعی بر این است با استفاده از روش تحلیلی_توصیفی و روش کتابخانهاي و با به کارگیري الگوي ریخت شناسی پراپ به بررسی مقامه سنجاریه بپردازد و مشخص کند تا چه اندازه انطباق و افتراق مشاهده می-شود.
پیشینهي پژوهش
با بررسی و مطالعه برخی از پژوهشهاي به نگارش در آمده در حوزه ادبیات، موضوعی با عنوان » ریختشناسی مقامه سنجاریه براساس نظریه ولادیمیر پراپ« صورت نگرفته است . اما به طور کلی پژوهشهایی در مورد ریخت-شناسی و مقامات به رشته تحریر در آمده که به ذکر چند موردي میپردازیم:
.1مقالهاي با عنوان »ریختشناسی تطبیقی مقامههاي فارسی و عربی«؛ 1393 - ه. ش - توسط فائزه عرب یوسف آبادي و دیگران به نگارش در آمده، در این پژوهش به صورت کلی به ریختشناسی مقامات حریري، همدانی و حمیدي پرداخته شده است.
2. مقالهاي با موضوع»تحلیل "السمان و الخریف" نجیب محفوظ با رویکرد ریختشناسی«، 1391 - ه. ش - توسط حمیدرضا مشایخی و سیده هانیه میرسیدي که به بررسی رمان براساس نظریه پراپ و تعیین خویش-کاريها و شخصیت پرداختهاند.
3. مقالهاي با عنوان » عنصر شخصیت در مقامات حریري و حمیدي«، 1386 - ه. ش - توسط حسن دادخواه و لیلا جمشیدي به نگارش در آمده که در این پژوهش به انواع شخصیت و شخصیت پردازي در مقامات اشاره شده است. تفاوت جستار حاضر با پژوهشهاي مذکور در این است که هیچ کدام از آنها به ریختشناسی مقامه سنجاریه براساس نظریه ولادیمیر پراپ به طور کامل نپرداختهاند. بنابراین پژوهش حاضر از جهت ذکر شده، در نوع خود جدید به نظر میرسد.
ساختارگرایی در ادبیات
ساختارگرایی نظامی منجسم که علوم مدرن را وحدت بخشید و جهان را بار دیگر براي انسان قابل سکونت گرداند. ساختارگرایی میتواند مدعی جایگاهی ممتاز در مطالعات ادبی شود چرا که در پی آن است که الگویی از خود نظام ادبیات به عنوان مرجع بیرونی آثار منفردي که بررسی میکند، به دست دهد. ساختارگرایی با حرکت از مطالعهي زبان به مطالعه ادبیات، و تلاش براي تعریف اصول ساختاردهی که نه فقط در آثار منفرد که در روابط میان آثار در کل عرصهي ادبیات عمل میکنند، بر آن بوده و هست تا علمیترین مبناي ممکن را براي مطالعات ادبی فراهم آوردساختارگرایان براي دستیابی به اهداف خود از همان شیوه-هاي مورد نظر پیشینیان فرمالیست خود بهره بردند. فرمالیسم، حتی در متعادلترین تلقیها از آن، کار خود را با فرض خود بسندگی ادبیات آغاز کرد نگرشهاي فرمالیستی و ساختارگرا در نقد ادبی، با رویگردانی از اولویت دادن به معنا در متن و حوزههاي شکل دهندهي آن، توجه خود را به فرم و صورت متن معطوف کردند - محمدي کلهسر، . - 3 :1394
تعریف ریخت شناسی
کلمهي ریختشناسی به معناي مطالعه صور و شکلهاست . منظور از آن در گیاهشناسی مطالعهي اجزاي تشکیل-دهندهي گیاهان و مناسبات آنها با هم و با خود گیاه_ یا به بیان دیگر، مطالعه ساختار گیاه است - پراپ، :1368 . - 11 ریختشناسیMorphology به زبان یونانی، آلمانی و فرانسوي Morphologie خوانده میشود و از ریشهي ایتالیایی و اسپانیاییMorflogia گرفته شده است و در عربی" علم الهیئه" یا " الحبکه" نامیده میشود. این واژه، از اصطلاحات زیستشناسی اخذ شده است که دربارهي ساختمان ظاهري موجودات بحث میکند. به عبارتی، دانش و بررسی شکل موجودات زنده است. پراپ میگوید: کلمهي ریختشناسی، به معناي مطالعه صور و شکلهاست که صور و اشکال قصه را شامل میشود.
