بخشی از مقاله
چکیده
نشانه معناشناسی، علم مطالعه چگونگی روابط نشانهها در فرایند معناسازی است. گفتمان، ماده اصلی پژوهشهای معناشناختی است. بررسی ارتباط عناصر معناساز متن و نقش هر یک از این عناصر در شکلگیری معنا، موضوع پژوهش معناشناختی است. قصه پریا سروده احمد شاملو به عنوان یک متن روایی، در حوزه معناشناسی قابل بررسی است. ما در این پژوهش کوشیدهایم با بررسی عناصر معناشناختی و طبقه بندی عناصر معناساز و سپس بررسی روابط این عناصر با یکدیگر به تحلیل لایههای زیرین متن قصه بپردازیم تا از این راه جنبههای ناشناختهای از نظام معنایی قصههای عامیانه را رمزگشایی کنیم. به این منظور برخی از عناصر معناشناختی را در قالب چهار زنجیره و سیزده بخش طبقهبندی کردهایم سپس به تحلیل و بررسی هر یک از این بخشها در قصه پریا پرداخته ایم.
.1-1 مدخل
معناشناسی به خلاف زبانشناسی ساختارگرا که به مطالعه زبان - - langue درسطح جمله و زنجیرهی سخن میپردازد، مطالعهی خود را بر کلام - - parole و در سطحی فراتر از جمله متمرکز میکند و انواع پیواند میان نشانههای روایی متن را تجزیه و تحلیل میکند تا فرایند معناسازی و چگونگی شکلگیری معنا را در کلام روایی آشکار سازد. لذا، »معناسازی، جریانی است که طی آن نشانه تغییر میکند، پیچیده میشود، جابهجا میگردد و به شکل سیال و ناپایدار به پیش میرود. - .«شعیری و وفایی، - 2:138 هدف معناشناسی تجزیه و تحلیل گفتمان است و گفتمان اصطلاحی است معادل - - discourseکه مشتق از فعل - - discourir است که در قرن دوازدهم از فعل لاتینی - - discourrere وارد زبان فرانسه شد.
این واژه در معنایی کلی، به مجموعهیی سازمان یافته از جملاتی اطلاق میشود که یک کل منسجم و یکپارچه را تشکیل میدهند. - کهنموییپور و همکاران: 1381، 233و - 234 افزون بر این، گفتمان را نمایانگر تبیین زبان در ورای مقیاسهایی بزرگتر از جمله نیز دانستهاند. - عضدانلو: 1380، » - 17هرگاه فرایند نشانهمعنایی تحقق یابد و در کنش زبانی متجلی شود ما با گفتمان مواجه هستیم. - .«داوودیمقدم، - 108 :1392 بنابراین گفتمان، کنشی فردی است که تا به انجام نرسیده است ظاهر نمیشود.
یارمحمدی - 1:1385 - همچنین برخی برآنند که گفتمان، قطعهیی زبانی و با معناست که اجزای آن به شکلی با هم ارتباط دارند. - یارمحمدی، 1، - 1380 شعیری گفتمان را در پنج گونه منحصر دانستهاست که عبارتند از: گفتمان برنامهمدار یا »رفتارBماشین.«، گفتمان القایی - تجویزی - ، گفتمان اخلاقیBمرامی، گفتمان حضوری - حسی - و گفتمان رخدادی. - شعیری: 1388، - 22B17 ژپ لینت ولت نیز با اندکی تفاوت، تقسیمبندی مشابهی از انواع گفتمان را به دست داده است. وی پنج نوع گفتمان را بدین شرح بر میشمارد: گفتمان توضیحی، گفتمان ارزیابی کننده، گفتمان انتزاعی، گفتمان عاطفی و گفتمان وجهی. - ژپلینت: 1390، - 72B67 از آنجا که معناشناسی به تحلیل گفتمان و روابط تنگاتنگ عناصر متن میپردازد با گفتمانشناسی ارتباطی نزدیک پیدا میکند. »
گفتمان شناسی، آن جنبه از علم زبانشناسی است که با پردهبرداری از عناصر زیرین زبان، جنبههای پنهان آن را آشکارمیکند. - .« یارمحمدی وهمکاران، - 144 :1389 معناشناسی در حوزهی روایت شناسی، روابط معنایی انواع گفتمان روایی را در ژرفساخت متن تحلیل میکند. بنابراین معناشناسی نوین به دنبال کشف معنایی از پیش تعیین شده نیست، بلکه به بررسی فرایند پویا و سیال ارتباط نشانهها در لایههای زیرین متن می پردازد.
به عبارت دیگر، روابط تنگاتنگ نشانه ها در نظام روایی و چگونگی شکلگیری معنا بر اساس ارتباط این نشانهها با یکدیگر هدف معناشناسی نوین است. »از این دیدگاه تجزیه و تحلیل معناشناختی متون بر این اصل استوار است که کلام یا متن، محل تجمع نشانهها نیست، بلکه محل شکلگیری فرایندی معنایی است که مسؤولیت اصلی تولید آن بر عهدهی گفتمان است. - .«شعیری، - 6:1391 بنابراین، تفاوت نشانهشناسی با معناشناسی در شیوهی تحلیل نشانههاست. برخلاف نشانهشناسی، »معناشناسی، جستجو برای دست یافتن به جوهری موهوم به نام معنی نیست و نمیتواند باشد، بلکه تلاش برای درک »شیوهی معنی دادن.« واژهها و جملات است و شاید مهمتر از آن درک این مطلب است که واژهها و جملات چگونه میتوانند معنیدار شوند. - .«پالمر، - 59:1387 بر این اساس، تجزیه و تحلیل چگونگی حضور نشانه ها و روابط آنها در سطح نظام روایی گفتمان، هدف غایی نشانهBمعناشناسی به شمارمی آید.
در واقع، روایت »شکلهایی از گفتمان است که رخدادها را در یک توالی با آغاز، میانه و پایانی روشن جای می دهد. - .«اباذری وامیری، - 58:1384 آغاز، میانه و پایان در قصههای عامیانه غالباً تغییر از یک وضعیت پایدار اولیه به وضعیت متعادل ثانویه استاصولاً. دنیای معناشناختی داستان، براساس تضاد میان »ثبات.« و »تغییر.« در روند ساختار روایی داستان پیریزی میشود - معین:1382، - 124؛ یعنی در نشانهمعناشناسیِB روایی، تقابل میان ثبات و تغییر، عنصری بنیادین در ساختار روایی متن به شمار میرود. به بیان دیگر، نشانهBمعناشناسی روایی بر دو اصل کنش و تغییر استوار است که نتیجهی آن میتواند رسیدن به معنایی پایدار باشد.
در تجزیه و تحلیل نشانهBمعناشناختی، نشانه در فرایند معناسازی نقشی تعیین کننده دارد و ساختار ارتباطی آن در کلام روایی سبب میشود تا نشانه در معناشناسی، تعریفی متفاوت داشته باشد. پویایی نشانه در علم معناشناسی، نظام بسته و محدود زبان را درهم میشکند و فراتر از جمله، ابعادی ناشناخته از معنا را شناسایی میکند. تا جایی که در تحلیل گفتمان انتقادی، کسانی بر آن شدهاند که معنا از تعامل عناصر درون زبانی و برون زبانی - موقعیتی، فرهنگی و. . - به دست میآید . - آقاگلزاده: 1390، - 15 با این حال، معناشناسی نوین در تقابل با زبانشناسی ساختارگرا قرار میگیرد که در آن »گفتمان، چیزی نیست جز توالی جملههایی که آن را تشکیل میدهند. - .«بارت، - 31:1387 به همین سبب، »زبانشناسان ساختگرا، گفتمان را مجموعهیی از جملات می پندارند که با هم ارتباط ساختاری دارند. - .«
در نشانهBمعناشناسی »هر نشانه در تعامل، چالش، تبانی، پذیرش، طرد، تناقض، تقابل، همگرایی، واگرایی، همسویی، دگرسویی، همگونی و دگرگونی با نشانههای دیگر حرکتی فرایندی را رقم میزند که این حرکت، خود راهی است به سوی تولید معنا. - .«شعیری، - 1:1389 چنانکه نشانهشناسان و زبانشناسان ساختارگرا نیز معتقدند، نشانه دارای دو دلالت معنایی است. هرگاه سخن از معنای نشانهها بهمیانآید ما با معنای ضمنی سروکار داریم. »در مورد نشانهBمعناشناسی، ما با زبانی ضمنی مواجه هستیم.
منظور از زبان ضمنی به کارگیری مفاهیمی است که به واسطه ی آن میتوانیم ساختارهای اولیهی سازماندهی شدهی گفتمان را طبقهبندی و نام گذاری کنیم. - .«گرماس، - 68:1389 معنای ضمنی در گفتمان، نتیجهی ارتباط شاخص های معنایی و گزارههای روایی متن با یکدیگر است. »از دیدگاه معناشناسی کاترین کربرات، هنگامی که مشخصههای بالقوه با آواها و اصوات همراه در گفتمان جاری میشوند ساز و کارهای تولید معناهای ضمنی را پدید میآورند. - .«
.2-1 روش و مواد تحقیق
روش کار به شیوهی توصیفیBتحلیلی و برپایهی طبقهبندی و تحلیل گفتمان و عناصر معناشناختی در قصهی پریا است. در فرایند تحلیل گفتمان از شیوهی متبوع در کتاب »مبانی معناشناسی نوین« بهره جستهایم. چارچوب کلی تحلیل در چهار زنجیره طبقهبندی شده است: .1B2B1 در زنجیره نخست چهار مبحث معناشناختی را تحلیل کردهایم:
أ. عوامل درون و برون کلامی: در این بخش به توصیف عناصر درونی و برونی کلام - مانند عامل فاعلی، مفعول ارزشی، فاعل حالتی و فاعل عملی - و چگونگی ارتباط آنها با یکدیگر در زنجیره روایی پرداخته و این عناصر را در قصه پریا با نمودار نشان دادهایم.
ب. بعد پویای کلام: فرایند گذر از آسیب، رفع نقصان، طبقهبندی نیروهای حاضر در متن: نیروهای یاریگر - موافق - و نیروهای مخالف و در نهایت، مبحث »شدن« در چارچوب بعد پویای کلام در این بخش تحلیل شدهاند.
ت. فعالیت متقاعدسازی: در این بخش به بررسی گفتمان القایی - تجویزی - و چگونگی حضور این گفتمان در قصهی پریا پرداخته ایم. بررسی گفتمان القایی برمبنای تحلیل جریان حسیBادراکی و حسیBحرکتی صورت پذیرفته و از این طریق نشان دادهایم که جریان حسیحرکتیB چگونه سبب بروز ساختارِ شناختی و ارزیابی در قصهی پریا شده است.
ث. بعد ارزشی کلام: مفعول ارزشی در قصهی پریا را در این بخش تعریف کردهایم. .2B2B1 در زنجیرهی دوم سه عنصر معناشناختی زیر را تحلیل کردهایم:
أ. عامل ضدفاعلی - ضدقهرمان - : در این بخش، شخصیتهای قصهی پریا در سه گونهی تخریبکننده، عامل پویایی و ساماندهنده طبقه بندی و تحلیل شدهاند.
ب. انفصال عامل فاعلی از مفعول ارزشی: در این بخش به تحلیل دو وضعیت تقابلی انفصال و وصال با مفعول ارزشی بر مبنای مربع معنایی گرماس پرداختهایم و روابط دوازدهگانهی چهار ضلع مربع را بررسی کردهایم.
ت. بررسی فرایند تنشی گفتمان: در این بخش با ارائهی دو نمودار، روابط همگرایی و واگرایی عناصر را در قصهی پریا بررسی کردهایم و جهتهای مثبت و منفی گستره، فشار و نقش آن را در فرایند معناسازی متن قصه نشان دادهایم. .3B2B1 زنجیرهی سوم از چهار بخش زیر تشکیل شده است:
أ. بعد واقعیت سنجی کلام: در این بخش از تحلیل، چهار جنبهی واقعیتسنجی کلام را با رسم نمودار در قصهی پریا نشان دادهایم. این چهار مورد عبارتند از: جنبهی توهمی، جنبهی واقعی، جنبهی مستور و جنبهی قلابی.
ب. بعد مکانی کلام: کار بررسی مکان توانشی، مکان برزخی و مکان کنشی و جایگاه هر یک از این سه نوع مکان در قصهی پریا، در این بخش صورت گرفته است.
ت. نقش افعال مؤثر »خواستن «، »توانستن« و » دانستن :« در اینجا نخست فعل مؤثر را از دیدگاه دستورنویسان فارسی تعریف کردهایم سپس به نحوه تأثیرگذاری و نقش هر یک از این سه فعل در فرایند معناسازی نظام معنایی قصهی پریا پرداخته ایم.
ث. بررسی فرایند جانشینی و همنشینی: در این بخش ابتدا ساختار روایی قصه پریا شناسایی و عبارتهای روایی در محور همنشینی از طریق جدول بازنویسی شده سپس با استفاده از نمودار به بررسی عبارتهای روایی جانشینمحور و نقش آنها در تثبیت معنای متن پرداخته ایم. .4B2B1 در زنجیرهی چهارم دو مبحث معناشناختی زیر مطرح شده است:
أ. انسجام و ازهمگسیختگی کلام: در این بخش نشان دادهایم که تقابل ایستایی و پویایی کلام در قصهی پریا چگونه سبب انسجام کلام روایی شده است.
ب. مربع معنایی: در بخش پایانی این پژوهش، به بررسی فرایند معناسازی در قصهی پریا بر پایهی مربع معنایی گرماس پرداختهایم. به این منظور، ابتدا روایت پایه در قصهی پریا شناسایی شده؛ عناصر بنیادین این روایت را در قطبهای چهارگانه مربع معنایی قرار داده، سپس به روابط دوازدهگانه تقابلی و ترادفی این عناصر و نقش آنها در فرایند معناسازی پرداختهایم. ناگفته نماند شیوه تحلیل در این مقاله، مقتبس از الگویی است که مؤلف محترم کناب مبانی معناشناسی نوین برای تحلیل متون روایی به کاربرده است.
.3-1 پیشینه تحقیق
نشانه معناشناسی، یکی از مباحث نوینی است که به تازگی مورد توجه پژوهشگران ایرانی واقع شده و بر این اساس پژوهشهایی به انجام رسیده است. از جمله مهمترین این پژوهشها میتوان به کتابها و مقالات آقای دکتر حمیدرضا شعیری اشاره کرد که اهم آنها عبارتند از: »مبانی معناشناسی نوین«، »تجزیه و تحلیل نشانهمعناشناختی گفتمان« و »ققنوس. . . راهی به نشانهمعناشناسی سیال« و پارهای مقالات که در حوزه نشانهBمعناشناسی به چاپ رسانده است و ما از ذر یکایک آنها درمیگذریم. در حوزه تحلیل انتقادی گفتمان نیز پژوهشهای فردوس آقاگلزاده و لطفاالله یارمحمدی نقطه ی آغازی بر تحلیلهای گفتمانکاوی در ادبیات فارسی به شمار میآید.
