بخشی از مقاله
چکیده
جان سرل نظریهي فلسفی مطرح شده توسط استادش، آستین، را بسط داد وبه اقتضاي تعالیمی که در آکسفورد زیر نظر فیلسوفان زبان دیده بود، مطالعات خود را معطوف به مباحث فلسفی زبان و به ویژه رابطهي زبان و ذهن نمود و در سال 1969 کتاب خود را با عنوان کنشهاي گفتاري منتشر کرد. سرل با بررسی ماهیت کنشها و طبقهبندي آنها، جملات کنشی را به پنج دسته تقسیم کرد:
کنش اظهاري، کنش ترغیبی، کنش تعهدي، کنش عاطفی و کنش اعلامی.
در این مقاله،با استفاده از روش مطالعهي نظري و با در نظر گرفتن طبقهبندي سرل، نگاه جدیدي به یکی از خطبههاي نهجالبلاغه داشتیم.با این رویکرد کنشهاي گفتاري مورد استفادهي حضرت علی - ع - را در خطبهي پنجاه و دوم مورد تحلیل قرار داده و دریافتیم که در این خطبه کنش اظهاري بیشترین تکرار را داشته است، و این به خاطر ماهیت سخنرانی است؛ در حالی که در این خطبه اصلاً کنش اعلامی وجود ندارد. همچنین به این نتیجه رسیدیم که استفاده از کنشهاي ترغیبی و اظهاري ارتباط خاصی با جایگاهشان در خطبه ندارند زیرا در سراسر خطبه مورد استفاده قرار گرفتهاند.
از طرفی کنش تعهدي فقط در میانهي کلام دیده شد و این میواندت دلیلی بر استوارسازي کلّ سخن در خطبه باشد. امام علی - ع - در جاي جايِ خطبه از کنشغیرمستقیم استفاده کردهاند تا از این طریق تأثیر عمیقتري بر
روي مخاطب بگذارند.
مقدمه
تحلیل گفتمان، گرایشی میان رشته اي است که از اواسط دههي 1960 تا اواسط دههي 1970 در پی تغییرات گسترده علمی – معرفتی در رشتههایی مانند انسانشناسی، زبانشناسی، جامعه شناسی، روانشناسی و سایر رشتههاي علوم انسانی ظهور کرد و خیلی زود از آن استقبال شد. براي گفتمان تعریفهاي گوناگونی ارائه شده است؛ یول1 و براون2 در تعریف تحلیل گفتمان مینویسند:تحلیل» گفتمان ضرورتاً تجزیه و تحلیل زبان در کاربرد آن است که در این صورت نمی تواند منحصر به توصیف صورتهاي زبانی مستقل از اهداف و نقشهایی باشد که این صورت براي پرداختن به آنها در امور انسانی به وجود آمده اند.
از نظر صلحجو، گفتمان مجموعه عناصر، لوازم و شرایطی است که چنان چه گرد هم آیند، متن را به وجود میآورند. بنابراین متن، حاصل و نتیجهي گفتمان است. پس گفتمان فرآیند، و متن فرآوردهي آن است. - 77 :1385 - تحلیل گفتمان سعی دارد با مطالعهي عوامل بیرون از متن، به ترکیب فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و... دست پیدا کند و کاري فراتر از تحلیلهاي سنّتی ارائه دهد.
شیفرین1 و استابز2 با تکیه بر گسترهي فراجملهاي تحلیل گفتمان، آن را چنین تعریف میکنند: »تحلیل گفتمان میکوشد تا نظام و آرایش فراجملهاي عناصر زبانی را مورد مطالعه قرار بدهد و بنابراین واحدهاي زبانی نظیر تبادلات مکالمهاي یا متون نوشتاري را مورد بررسی قرار میدهد. بر این اساس سخن کاوي ]تحلیل گفتمان[ با کاربرد زبان در زمینههاي اجتماعی به ویژه با تعاملات با مکالمات میان گویندگان سروکار دارد
تحلیل گفتمان میتواند توصیفی3 و یا انتقادي4 باشد. هر کدام از این شاخهها با اهداف متفاوتی به کار گرفته میشوند. نظریهي کنشهاي گفتاري5، نظریهاي فلسفی است که در تحلیل گفتمان توصیفی، که معمولاً به آن تحلیل گفتمان میگویند، توجه زبانشناسان را به خود جلب کرده است.
پیشینهي تحقیق
محققان متعددي در زمانهاي گوناگون به بحث دربارهي جنبههاي مختلف تحلیل گفتمان پرداختهاند و آراي مختلفی را مطرح کردهاند؛ از آن جمله: براون، یول و هلیدي. تحلیل گفتمانظاهراً اولین بار در مقاله تحلیل گفتمان نوشتهي زلیک هریس6 در سال 1952 به کار رفت
هریس در این مقاله دیدي صورت گرایانه و ساخت گرایانه از سازههاي بزرگتر از جمله دارد و میگوید تحلیل گفتمان نگاهی صرفاً صورتگرایانه به متن است.
نظریهي کنشهاي گفتاري هم که در تحلیل گفتمان مورد توجه زبان شناسان قرار میگیرد، نظریهاي فلسفی است که جان لنگشاو آستین7، استاد فلسفهي اخلاق دانشگاه آکسفورد، در سال 1962 عرضه کرد و پس از او شاگردش، جان سرل8، فیلسوف ذهن و زبان معاصر در کتابی با عنوان کنشهاي گفتاري آن را بسط بسط و توسعه داد. کتاب او همان چیزي را در بر داشت که پیشتر استادش در کتاب عرضه کرده بود. اما با به کار گرفتن مفاهیمی چون قواعد نظام بخش و قواعد قوام بخش، واقعیتهاي نهادي و واقعیتهاي طبیعی، و نیز تأکید بر نقش »قصد« در فرایند ارتباط زبانی و تبیین انواع مختلف کنشهاي گفتاري، اهمیت سرل و اصالت کار او را نشان میدهد.
کتابها، پایاننامهها و مقالههاي بسیار زیادي در زمینهي تحلیل گفتمان به رشتهي تحریر درآمده است. از میان آنها میتوان به کتاب بسیار جامعِ شیفرین، تانن1 و همیلتون2 اشاره کرد. در این کتاب 26 مقاله در زمینههاي متفاوت تحلیل گفتمان وجود دارد. تحلیل گفتمان در حیطههاي آموزشی3 و ساختار زبانشناختی تحلیل گفتمان4 از جملهي این مقالهها هستند. تحلیل گفتمان در بررسی آثار زبان فارسی نیز به کار گرفته شده است. به علت کاربردي بودن و تأثیرگذاري این نظریه، کتابها و متنهاي زیادي مورد تحلیل قرار گرفته اند
یارمحمدي - 1374 - به تجزیه و تحلیل رباعیات خیام و منظومه ي انگلیسی فیتز جرالد پرداخته است. وي سه عنصر مهم توصیف، توصیه و تعلیل را کشف نمود که همان چارچوبفکري شاعر است.
نورمحمدي - 1367 - درچارچوب ارائه شده از هلیدي و حسن - 1976 - و توصیف و تحلیل مقابلهاي عوامل انسجام متنی در انگلیسی و فارسی پرداخته است. طی این تحقیق وي دریافت که متون انگلیسی نسبت به فارسی از میزان انسجام و پیوستگی کمتري برخوردارند، هر چند که این اختلاف معنادار نبود.
شهبازي - 1378 - تحلیل گفتمانی و متنی غزلیات عاشقانهي سعدي انجام داد. کتابهاي مذهبی نیز از دیدگاه تحلیل گفتمان مورد مطالعه قرار گرفتهاند. از جملهي این آثار، آیات شریفه قرآن کریم و کتاب نهجالبلاغه است.
فضائلی - 1390 - نیز سخنان حضرت امام علی - علیه السلام - را در خطبه پنجاه و یکم نهجالبلاغه مطالعه و نوع افعال مورد استفادهي آن حضرت را از دیدگاه نظریه کنشهاي گفتاري سرل بررسی کرده است.
اهداف تحقیق
در این مقاله بر آنیم سخنان گهربار حضرت علی - علیه السلام - را در خطبهي 52 نهجالبلاغه مورد تحلیل و بررسی قرار داده و با تحلیل عوامل برون متنی ، نوع افعال مورد استفادهي آن حضرت را از دیدگاه نظریهي کنشهاي گفتاري سرل بررسی کنیم. بررسی آثار علمی و کتابهاي مذهبی با اصول علم تحلیل گفتمان به ما کمک می کند که ویژگی هاي گفتمان و مفاهیم نهفتهي آنها را درك کنیم.
پژوهش بر روي کتاب ارزشمند نهجالبلاغه میتواند ما را به دریافت دقیقتر و عمیقتري از کلام حضرت علی - ع - ودرك اهمیت نهجالبلاغه رهنمون سازد. تحلیل کنشهايگفتار یا به عبارتی دیگر بررسی کنشهاي منظورياي که امام علی - علیهالسلام - در پارهگفتارهاي خود به کار بردهاند، از اهداف این مقاله است. هم چنین میخواهیم به تاثیر بافت و شرایط ایراد خطبه در تواتر استفاده از کنشهاي گفتاري پی ببریم.
پرسشهاي تحقیق
برآنیم با انجام این پژوهش به پاسخ پرسشهاي زیر برسیم:
- تأثیر بافت و شرایط فرامتنی در مضمون و محتواي خطبه ي 52 نهج البلاغه چیست؟
