بخشی از مقاله
بررسي ترکيب اضافي در نهج البلاغه ( بررسي نمونه اي خطبه شقشقيه و متقين )
چکيده
مبحث مربوط به ترکيب هاي اضافي -مضاف و مضاف اليه - به عنوان يکي از مباحث مهم و برجسته علم صرف و نحو جايگاه ويژه اي را در ادب و بلاغت عربي به خود اختصاص داده است وجود اضافه هاي معنوي و لفظي در کتاب و گنجينه ارزشمندي همچون نهج البلاغه خود دليل و برهان محکمي بر اهميت اين مباحث است . اضافه معنوي با مفيد بخش بودن تعريف و تنکير و نيز اضافه لفظي با مفيد بخش بودن تخفيف کارآييهايي فوق العاده اي در بلاغت و فصاحت اين اثر يگانه و بي بديل دارند. در اين راستا نگارنده قصد دارد در پژوهش حاضر به بررسي انواع اضافات و در حقيقت مضاف و مضاف اليه در دو خطبه سه (شقشقيه ) و يکصد و نود و سه (متقين ) نهج البلاغه به عنوان قطره اي از اقيانوس بيکران عظمت اين کتاب در حوزه علم نحو در ضمن گريزي ادبي بر مطابقت مفاهيم مذکور با قرآن کريم بپردازد و به صورت جامع و مفصل اين دو خطبه ارزشمند را از مورد بررسي و کنکاش دقيق قرار بدهد.
واژه هاي کليدي: نهج البلاغه (خطبه شقشقيه خطبه متقين ) مضاف و مضاف اليه
مقدمه
تأمل در نهج البلاغه گوياي اين حقيقت است که سخنان حضرت علي (ع ) محدود به زمينه خاصي نيست و تمامي حوزه هاي مختلف علوم را در زير چتر روشنگرانه خود جاي ميدهد. شگفتي اين مطلب زماني دوچندان ميشود که خالق اين اثر نفيس به ظاهر در هيچ کلاس درسي شرکت نداشته و از هيچ دانشمندي تلمذ ننموده است . اين کتاب گذشته از اينکه مجموعه اي از سخنان حکيمانه و رهبري الهي است دربردارنده الفاظ ترکيبات و معاني عميقي است که چه بسا راهنماي طريق علم نحو نيز ميگردد به طوري که ميتوان پيچيده ترين مباحث صرف و نحوي را که در طول تاريخ دانشمنداني همچون سيبويه ابن هشام و ابن عقيل را به خود مشغول و درگير نموده است در اين گنجينه در قالب فصيح ترين و روان ترين ترکيبات به نظاره نشست . به زبان ساده و دور از هر گونه اغراق نهج البلاغه در هر برهه از تاريخ ميتواند در تمامي مباحث و جدل هاي نحوي و بلاغي پاسخگوي نيازهاي جويندگان طريق حقيقت باشد.
در اين راستا در پژوهش حاضر نگارنده مصمم است تا به بررسي يکي از مباحث مهم نحوي با عنوان ترکيب هاي اضافي -مضاف و مضاف اليه - در دو خطبه از خطبه ها ارزشمند نهج البلاغه بپردازد.
براي نيل به اين مقصود ابتدا لازم مينمود تا مختصري از ارزش اين کتاب مفهوم شناسي مضاف و مضاف اليه و ترکيب اضافي مورد بحث و بررسي قرار بگيرد و سپس در ادامه با اشاره به دو خطبه مورد نظر مضاف و مضاف اليه را در آن ها مورد کنکاش دقيق قرار بدهد. و در پايان در قالب چند بند کوتاه و اجمالي به جمع بندي و نتيجه گيري حاصل شده از اين پژوهش بپردازد.
شأن نهج البلاغه «نهج البلاغه » عنوان کتابي است که در فرهنگ اسلامي همانند آفتاب نيمروز ميدرخشد؛ و صدفي مشحون به گوهرهايي از حکمت هاي عالي است .
(شهرستاني ١٣٥٩: ١٩)
«کتاب نهج البلاغه براي تعليم و تربيت ما خفتگان در بستر منيت و در حجاب خود و خودخواهي خود معجوني است براي شفا و مرهمي است براي دردهاي فردي و اجتماعي و مجموعه اي است داراي ابعاد به اندازه ابعاد يک انسان و يک جامعه بزرگ انساني از زمان صدور آن تا هرچه تاريخ به پيش برود و هرچه جامعه ها به وجود آيند و ملت ها متحقق شوند و هر قدر متفکران و فيلسوفان و محققان بيايند و در آن غور کنند و غرق شوند». (امام خميني(ره ) ١٣٦٨: ٢٢٤) اين کتاب داراي ٢٤١ خطبه ٧٩ نامه و ٤٨٠ کلمه حکمت آميز است . الفاظ و معاني موجود در نهج البلاغه چنان است که نظير آن از نوابغ و سخنوران حوزه - هاي مختلف نحوي و بلاغي و ساير علوم در طول تاريخ صادر نشده است کتابي که همچون راهنمايي کامل و جامع در اختيار اهل علم و ادب قرار گرفته است . به ديگر سخن هر متخصص و اهل معرف و علمي که به نهج البلاغه توجه نموده و در معاني و الفاظ آن تأمل کرده است در شگفتي فرو رفته و در برابر عظمت و شکوه بي نظير آن اظهار عجز نموده است .(دلشاد تهراني ١٣٨٢: ١٤٣) مفهوم شناسي
اضافه در لغت به معناي اسناد است « أضفت المال إلي زيد» و در اصطلاح صرف و نحو از نسبت دادن اسمي به اسم ديگر است مانند: «غلام زيدٍ» و «سارق البيت » که اسم اول را مضاف و اسم دوم را مضاف اليه مينامند. در مورد عامل مضاف اليه اختلاف نظرهاي متعددي وجد دارد به اين بيان که برخي عامل را حروف مقدر «لام » «من » و يا «في» ميدانند و برخي براين اعتقادنذد که مضاف اليه به توسط مضاف مجرور مي گردد. (حسيني ١٣٨٦: ٦٠) حکم مضاف اين است که بدون «الف و لام » و تنوين و نون تثنيه و نون جمع و آن چه که به اين -ها ميپيوندد باشد.(شرتوني ١٤٢٣: ٣٠٣)
انواع اضافه
اضافه بر دو قسم معنوي يا محضه و لفظي يا غير محضه است . در تعريف اضافه معنوي چنين بيان ميشود که آن عبارت از نسبت اسمي به اسم ديگر بنابر تقدير حرف جر است مانند غلام زيدٍ به تقدير غلام لزيدٍ فايده اين نوع از اضافه تعريف و تخصيص است بدان معنا که اگر مضاف اليه معرفه باشد بيانگر تعريف و چنان چه مضاف اليه نکره باشد اضافه مفيدبخش تخصيص خواهد بود. اين نوع از اضافه محضه يا خاص ناميده ميشود چرا که خالص از نيت انفصال است . در بحث اضافي معنوي اسمايئي وجود دارند که هرگز از اضافه منقطع نميگردند و به اين اسماء دائم الاضافه گفته ميشود که تمامي آن ها به نفصيل در کتب نحوي از جمله جلد چهارم مبادي العربيه در اختيار پژوهشگران قرار گرفته است و تشريح آن ها به طور کامل در مجال اين پژوهش نمي - گنجد. (شرتوني ١٤٢٣: ٣٠٦) در منابع دستوري متأخر اين نوع با تعبير اضافه بياني خوانده شده است گونه اي ترکيب اضافي که در آن مقصود از آوردن مضاف اليه بيان يکي از ويژگي هاي مضاف مانند جنس يا ظرف آن است . در متون نحوي قديم عربي که اقسام اضافه را بر اساس حرف جر مستتر در آن تحليل مي کرده اند از اين گونه اضافه همواره سخن به ميان آمده و در آن حرف جر «من » يا «في» مستتر دانسته شده است .(پاکتچي١٣٩٤: ٧) اضافه لفظي در اصطلاح سنتي ميان عالمان نحو عربي گونه اي از اضافه است که در معنا مفيد تعريف و تخصيصي براي مضاف خود نيست و در ساخت واژه اي مضاف آن به اصطلاح «صفت شبيه به فعل مضارع » و در بسياري از موارد اسم فاعل است . بدين معنا که اضافه در صورتي لفظي محسوب ميشود که اسم اول صفت و اسم دوم معمول براي آن صفت باشد و چنين اضافه اي در سه مورد است : که شامل اضافه اسم فاعل به مفعول صفت مشبهه به فاعل و اسم مفعول به نائب فاعل خويش است .(حسيني ١٣٨٤: ٣٥٦) اين نوع از اضافه در تقدير منفصل است . برخلاف اضافه معنوي در اين نوع از اضافه ورود الف و لام بر مضاف خالي از اشکال است به شرطي که مضاف اليه نيز داراي الف و لام باشد. هر چند قاعده بر عدم وجود الف و لام حتي در اضافه لفظي اشاره مي کند.
بررسي مضاف و مضاف اليه در خطبه سوم
اين خطبه معروف به «شقشقيه » يکي از خطبه هاي معروف حضرت اميرالمومنين (ع ) است و در زبان عربي وقتي ميگويند که شقشقه اش هدر رفت يعني بيان فصيح او نا تمام ماند؛ براي اين که حضرت اميرالمومنين (ع ) در آخر اين خطبه به عبدالله بن عباس گفت شقشقه هدر رفت و در زبان عربي معني اصلي شقشقه به هيجان آمدن شتر است و معناي مجازي آن نا تمام ماندن يک گفتار بليغ . اين خطبه شامل شکواييه هايي است که علي بن ابيطالب در مورد ماجراي سقيفه و خلافت ابوبکر عمر و عثمان ذکر کرده است .
و اينک بررسي خطبه :
اما و الله لــــقد تقمصـــها فلان و إنــــه لـــيعلم أن محلــي
محل: مضاف - اسم أن و تقديرًامنصوب - (مضاف به ياي متکلم ) ي: مضاف اليه - محلا مجرور منــها محل القطب من الرحي دونـــها ثوباً
محل: مضاف - خبر أن و مرفوع به اعراب ظاهري اصلي القطب : مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري اصلي دون : مضاف - ظرف مکان (دائم الاضافه )- محلاً منصوب ها: مضاف اليه - محلاً مجرور
و طفقت ارتئي بين ان اصول بيـــد يکدح فيها مؤمن حتي يلقي ربــــه !
بين : مضاف - ظرف مکان - محلاً منصوب أن أصول : مضاف اليه – جمله فعليه و مؤول به مصدر محلاً مجرور رب: مضاف - مفعول به - منصوب به اعراب ظاهري اصلي ه: مضاف اليه - محلاً مجرور
اري تراثي نهباً حتي مضي الاول لسبيلــه فـــادلي بـــها إلي فلان بعــدهتراث : مضاف - مفعول به اول براي فعل أري- تقديرًا منصوب (مضاف به ياي متکلم ) ي: مضاف اليه - محلاً مجرور سبيل : مضاف - محلاً مجرور به حرف جر لـ ه : مضاف اليه - محلاً مجرور بعد: مضاف - ظرف زمان - محلاً منصوب ه: مضاف اليه - محلاً مجرور ثم تمثل بقول الأعشي : شتان ما يومـــي قول : مضاف - محلاً مجرور به حرف جر بـ الأعشي: مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري اصلي يوم : مضاف -خبر براي مبتداي محذوف - تقديرًا مرفوع (مضاف به ياي متکلم ) ي: مضاف اليه - محلاً مجرور علي کــورها و يوم حيان اخي جابر
کـور: مضاف - محلاً مجرور به حرف جر علي ها: مضاف اليه - محلاً مجرور يوم: مضاف - معطوف به يوم - مرفوع به اعراب ظاهري اصلي حيان : مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري فرعي -(علامت جر فتحه ) أخي : مضاف - عطف بيان - مجرور به ي. جابر: مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري اصلي
فيا عجباً !! بينا هو يستقيلــها في حياته
بينا: مضاف - ظرف (مثل بين )- محلاً منصوب هو يستقلها: مضاف اليه - جمله اسميه - محلاً مجرور
حيات : مضاف - محلاً مجرور به حرف جر في ه : مضاف اليه - محلاً مجرور بينا مضاف جمله « هو يستقيلها...» اسميه محلاً مجرور مضاف اليه .
إذ عقـــدها لــــآخر بعد وفاتـــه
بعد: مضاف - ظرف زمان متعلق به عقد- محلاً منصوب وفات : مضاف اليه - مجرور به اعراب اصلي ظاهري ه : مضاف اليه - محلاً مجرور
لـــشد ما تشطرا ضرعيــها ! في حوزةٍ خشناء يغلظ کلمــــها
ضرعي : مضاف - مفعول به و منصوب به اعراب فرعي ي ها: مضاف اليه - محلاً مجرور کلم: مضاف - فاعل و مرفوع به اعراب ظاهري اصلي ها: مضاف اليه - محلاً مجرور
و يخشن مســـها و يکثر العثار فيـــها
مس: مضاف - فاعل و مرفوع به اعراب ظاهري اصلي ها: مضاف اليه - محلا مجرور الاعتذار منـــها فصاحبـــها کـــراکب الصعبۀ
صاحب : مضاف - مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهري اصلي ها: مضاف اليه - محلاً مجرور راکب : مضاف - محلاً مجرور به حرف جر کــ الصعبۀ: مضاف اليه - محلاً مجرور
لعمر الله
عمر: مضاف - مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهري اصلي الله : مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري اصلي
فـــصبرت علي طول المدة و شدة المحنۀ ؛
طول : مضاف - محلاً مجرور به حرف جر علي المـدة: مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري اصلي شـدة: مضاف - معطوف به طول و مجرور المحنۀ: مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري اصلي
حتي إذا مضي لــسبيلــــه جعلـــها
سبيل : مضاف - محلاً مجرور به حرف جر لـ ه : مضاف اليه - محلاً مجرور
في جماعۀٍ زعم انـــي احــدهم
أحد: مضاف - خبر أن و مرفوع به اعراب ظاهري اصلي هم : مضاف اليه - محلاً مجرور
في مع الأول منـــهم حتي صرت اقرن
مع : مضاف - ظرف مکان - محلاً منصوب الأول : مضاف اليه - مجرور با اعراب ظاهري اصلي إذ اسفوا
إذ: مضاف - ظرف زمان - محلاً منصوب أسفوا: مضاف اليه - جمله فعليه - محلاً مجرور إذ طاروا ؛
إذ: مضاف - ظرف زمان - محلاً منصوب طاروا: مضاف اليه - جمله فعليه - محلاً مجرور
لضغنــــــه و مال الآخر لصهــــــره
ضغن : مضاف -محلاً مجرور به حرف جر لـ ه : مضاف اليه - محلاً مجرور صهر: مضاف - معطوف به ضغن - محلاً مجرور ه : مضاف اليه - محلاً مجرور
مع هنٍ و هنٍ إلي ان قام ثالث لقوم
مع : مضاف - ظرف مکان - محلاً منصوب هن: مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري اصلي هن: معطوف به هن و مجرور ثالث: مضاف - فاعل و مرفوع به اعراب ظاهري اصلي القوم : مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري اصلي
نافجاً حضنيـــه بين نثيلـــه و معتلفه
حضني: مضاف - مفعول به نافجاً- منصوب به اعراب فرعي ي ه : مضاف اليه - محلاً مجرور بين : مضاف - ظرف مکان - محلاً منصوب نثيل : مضاف اليه - مجرور به اعراب ظاهري اصلي ه : مضاف اليه - محلاً مجرور معتلف : معطوف به نثيل و مجرور ه : معطوف به ه (مضاف اليه )- محلاً مجرور
قام معــــه بنو ابيــــه
مع : مضاف - ظرف مکان متعلق به قام - محلاً منصوب ه: مضاف اليه - محلاً مجرور بنو: مضاف - فاعل و مرفوع به اعراب فرعي واو(ملحق به جمع مذکر سالم ) أبي: مضاف اليه - مجرور به اعراب فرعي ي ه : مضاف اليه - محلاً مجرور
يخضمون مال الله خضمۀ الإبل نبتۀ الربيع
