بخشی از مقاله
چکیده
نهج البلاغه کلام گوهر بار امام همام علی - ع - می باشد که گذر دهر چیزی از ارزشمندی آن نکاسته است .باید در نظر داشت جایگاه والای این گنجینه تنها وابسته به بخش معنوی آن نمی باشد ، در این مقاله بناست با نگاهی زبان شناختی و براساس دیدگاه های فرمالیستی و ساختارگرایانه بخش ظاهری و لفظی این اثر ارزشمند و جاودانه بررسی گردد.از این رو با رهیافتی تحلیلی و با تکیه بر نظریه ی زبان شناختی یاکوبسن خطبه ی 29 نهج البلاغه که خطبه ی نسبتا کوتاهی است مورد اهتمام قرار می گیرد تا به مدد نظریه صورت گرایی و ارائه ی شواهد گوناگون در سه بخش آوایی، واژگانی و دستوری و بلاغی ، در خطبه ی فوق الذکر نشان داده شود که هر واژه دارای مفهومی کلیدی بوده، و حتی با چشم داشت زمان و شرایط ایراد خطبه ی مذکور و عمق و باطن و مفاهیم درونی آن ، می توان به دریافتی تازه تر و عمیق تر از اوج اندوه و درد وارده بر حضرت در راستای تلاش ایشان به منظور برپایی جهاد و بیداری غافلان و کوردلان و خفتگان جامعه دست یافت.
کلید واژه ها: نهج البلاغه، خطبه،زبان شناختی ،واژه ،یاکوبسن
-1 مقدمه
هدف اصلی در متن دینی تربیت، پرورش روح ، و هدایت است و در عین حال که بر عنصر عقلانیت تکیه می کند ، از ساز و کارهای متون ادبی و ساختارهای زبانی و هنری گوناگون نیز بهره برده تا شور و عاطفه در مخاطب بر انگیخته گردد، و این متون همچون سایر آثار ادبی بن مایه ای از هنرهای ادبی را در خود دارند« - خلف، . - 58 :1393 صورتگرایان یا فرمالیست ها نیز در نقد ادبی، شکل اثر را دارای اهمیتی اساسی می دانند و توجه خود را از هر آن چه ارتباطی بیرونی با اثر دارد دور می کنند.شکل گرایان برای این کار به تجزیه و تحلیل عناصر موجود در خود اثر می پردازند - میرصادقی، - 173 : 1373 از این رو می توان به جای تکیه کردن بر نظرگاه های سنتی طرحی نوین درانداخت و نهج البلاغه کلام گوهر بار امام علی - ع - را با توجه به نظریه ی صورت گرایی مورد بررسی قرار داد.
در این پژوهش قرار بر این است دریابیم که چه نسبتی میان ظاهر فصیح و بلیغ وعمق وباطن یا لفظ و معنای خطبه ای از نهج البلاغه می توان یافت؟چگونه درد و رنج طنین انداخته بر وجود مولایمان در آن زمانه ی جهل و بی خردی بر تک تک نگاره های نهج البلاغه فرو رفته و به تجلی نشسته اند؟در تحلیلی زبان شناختی بر مبنای نظریه یاکوبسن برای رسیدن به هدف ولو ناچیز این مقاله شاید بتوانیم در یابیم که متن یک خطبه در چه شرایطی ایراد شده است، روی سخن در آن با چه کسانی بوده و چه افکاری را و چگونه منعکس می کند؟
نمونه ی مورد بررسی در این مقاله که بناست بر اساس دیدگاه زبان شناختی مکتب صورت گرایی و نظریه ی یاکوبسن بدان پرداخته شود خطبه ی بیست و نه نهج البلاغه - به دفاع از کیانتان برخیزید - است. این خطبه را امام در مورد حمله»ضحاک بن قیس«ایراد فرمودهاند. 3 و با بررسی زبان شناختی این خطبه مشاهده خواهیم کرد که نهج البلاغه قابلیت آن را دارد با دیدگاهی امروزین و عمیق تر مورد بررسی قرار گرفته و اندوهی که به دلیل شرایط ایراد خطبه و کارشکنی های مردم بر وجود امام علی - ع - مستولی گشته را از دل کلمات بیرون کشید و از روی ظاهر، ژرفا را به نظاره نشست.در این مسیر و برای رسیدن بدین هدف به تعریفی کوتاه از فرمالیسم بسنده کرده و بلافاصله متن خطبه مورد نظر ذکر شده است.
پیشینه ی تحقیق
سخنان آن حضرت از دیرباز با دو مشخصه ی اساسی فصاحت و بلاغت همراه بوده و اهل ذوق و بلاغت را شیفته ی بیان و اسلوب خود کرده ، و مقوله هایی که عموما شاهد آن بوده ایم پرداخته شدن به قرائت خطبه و تفسیر آن با توجه به همین مفاهیم سنتی بلاغی و ادبی است مانند:»:التنکیر و جمالیاته البلاغیه فی نهج البلاغه - دراسه بعض الحکم نموذجا« - عنوان فارسی:کارکرد نکره و زیبایی شناسی بلاغی آن در نهج البلاغه، مطالعه موردی کلمات قصار - نوشته ی سید محمد میرحسینی و علی أسودی؛ »الإیقاع الصوتی فی نهج البلاغه خطبتی »الشقشقیه« و »خلقه ااطاووس« أنموذجا « نوشته ی روح االله نصیری» ؛ تحلیل مفهومی استعاره های نهج الیلاغه - رویکرد زبان شناسی شناختی - « ، نوشته ی مهتاب نورمحمدی و دکتر فردوس آقا گلزاده و سایرین ؛»تصویرپردازی های زنده در خطبه های نهج البلاغه« نوشته ی مجید صمدی و مرتضی قائمی ؛انواع تصویر در نهج البلاغه نوشته ولی االله حسومی.
گرچه در باره این اثر ارزشمند آثار فراوانی به رشته تحریر آراسته شده است ولی این مقاله در نوع خود بر حسب تحقیق وبررسی به عمل آمده قدم نخست محسوب میشود.از جمله موارد تدوین شده درباره ی نظریه یاکوبسن که هیچ یک پیرامون نهج البلاغه نمی باشد نیز می توان به این مثال ها اشاره کرد: بررسی »شعر نظامی براساس نظریه ارتباطی یاکوبسن«، زینب نوروزی،»تحلیلی زبان شناختی-ساختاری از قصیده »الظل .و الصلیب» بر اساس روش یاکوبسن« نوشته ی دکتر حسین ابویسانی،»بررسی سه غزل سنایی بر پایه نقد فرمالیستی با تاکید بر آرای گرامون و یاکوبسن» نوشته دکتر محمود بشیری.
-2نگاهی گذرا بر صورتگرایی الف-فرمالیسم
اصطلاح نقد فرمالیستی به رویکردی از نقد اطلاق می شود که ادبیات را از دیدگاه زبان شناسی بررسی می کند و سیر ادبیات شناسی را از اصالت مولف به اصالت متن می کشاند - تودورف،17 :1385؛ ایگلتون، - 68-67 :1368 و بر این اصل معتقد است که صرف متن ، بدون اطلاعات حاصل از منابع دیگر باید مبنای کار منتقد قرار بگیرد ، به نوعی روش
