بخشی از مقاله
چکیده
بُعد زیباشناختی قرآنکریم از دیرباز جایگاه ویژهای در پژوهشهای قرآنی داشته است؛ امروزه با گستردگی حوزه ی زبانشناسی، افقهای نوینی در مطالعهی متن قرآن گشوده شده است. در این میان، بحث انسجام متنیاهمیّ،ت قابل توجّهی دارد و در حوزههای مختلف واژگانی، دستوری و آوایی قابل بررسی است. باتوجّه به جایگاه برجستهای که ساختارآوایی در متن قرآن داشته و با توجّه به اینکه تحقیقات گذشتگان بیشتر جزئینگارانه بوده و جنبه یآوا را در سطح کلّی متن، کمتر به بوته ی تحلیل کشاندهاند، پژوهش حاضر برآن است تا زیبایی متن قرآن را از منظر انسجامآوایی با شیوهی توصیفی تحلیلی در سورههای »حجرات، ق و ذاریات« مورد بررسی قرار دهد. آنطور که از نتایج پژوهش برمیآید میتوان بیان داشت که انسجام آوایی، نقش محوری در زیباییشناسی متن قرآن دارد و با وجود اینکه تأثیر انسجامی عواملآوایی در سورههای مکی و مدنی متفاوت مینماید، ولی سجع، تأثیرگذارترین عنصر انسجامی به شمار میآید و عوامل آوایی التزام، جناس و موازات نیز به ترتیب در مراتب بعدی از اهمیّت انسجامی قرار دارند.
واژگان کلیدی: قرآن، زیباییشناسی، ساختار آوایی، انسجام متن.
-1 مقدمه
یکی از محورهای اعجازی قرآن کریم، انسجام و زیباییبیانیِ حاصل از آن است که ساختار آوایی متن قرآن کریم، تاثیر به سزایی درآن داشته است، از اینرو پژوهش حاضر پرداختی است به یکی از مؤلفههای زیباشناختی متن قرآن کریم، یعنی ساختارآوایی، به گونهای که بافتی منسجم را به وجود آورده و از فراخور آن القاء مفاهیم سریعتر و تاثیرگذاری آن مضاعف گردیده است. بُعد زیباشناختی قرآن کریم از دیرباز مورد توجه علماء و پژوهشگران قرآنی بوده است ولی از آن جایی-که امروزه زیباییشناسی با دانش زبانشناسی آمیخته گشته است و توانسته از فراخور آن به دستاوردهای جدیدی در شناخت هر چه بیشتر و بهتر متن قرآنی دست یابد، لذا این ضرورت احساس میشود که به مبانی و علل زیباشناختی متن قرآن از بُعد دانش زبانشناسی نیز توجه شود. بحث انسجام متنی، که یکی از علل و مبانی اصلی در زیباشناختی متن قرآن کریم به حساب میآید؛ زاییدهی این دوران نیست بلکه در آثار علماء پیشین، چون جاحظ، عبدالقاهرجرجانی، باقلانی و ... تحت عناوینی چون نظم مطرح بوده است،
و لیکن این مبحث به معنای تخصصی و اصطلاحی آن نخستین بار توسط هالیدی و حسن مطرح گشت و در سطوح مختلف واژگانی، دستوری و آوایی قابلیت بحث و بررسی یافت و از آن جاییکه بررسی تمامی این سطوح در این مقال نمیگنجد و با توجه به اینکه ساختارآوایی متن قرآن، جایگاه بالایی در زیبایی متن قرآن داشته است، لذا پژوهش حاضر بر آن شد تا زیبایی متن قرآن را از خلال انسجام آوایی آن در تعدادی از عوامل آوایی، چون؛ سجع، جناس، موازات و التزام مورد بررسی قرار دهد، و در این مسیر سعی شد سُوری انتخاب شود که به لحاظ تعداد واژگان و حروف تقریباً نزدیک به هم باشند تا نتایج حاصل از آن بهتر نشان داده شود. این تحقیق با جمع آوری دادهها به صورت کتابخانهای و با شیوهی توصیفی- تحلیلی با استقراء تام دادههای تحقیق و نیز رویکردی آماری در سه سورهی حجرات، ق و ذاریات در پی پاسخگویی بدین سوال است که ساختارآوایی بیشتر در چه اشکالی و با چه کارکردی سبب انسجام متن سورههای مورد بحث شده و چه تاثیری بر زیباشناختی متن قرآن کریم داشته است؟ و فرضیهای که بر این سوال متصور میگردد، بدین گونه است که ساختارآوایی با کارکرد همآوایی در فواصل آیات بیشترین تاثیر را در انسجام آوایی داشته و درکنار دیگر عوامل آوایی، نقش محوری را در زیبایی شناسی متن قرآن ایفا کرده است.
-2 پیشینه پژوهش
تاکنون پژوهشهای زیادی پیرامون زیباشناختی متون، به ویژه متن قرآنی انجام شده است و لیکن کمتر پژوهشی را میتوان یافت که زیباشناختی متن قرآن کریم را از حیث انسجام آوایی آن بررسی کرده باشد. بحث انسجام آوایی چه در پژوهشهای زبانشناسی و چه در بحثهای زیباییشناسی مغفول مانده و از جمله آثاری که انسجام آوایی را در حوزهی زبانشناسی مورد توجه قرار دادهاند میتوان به رسالهی دکتری علیرضا نظری تحت عنوان »کارکرد عوامل انسجام متنی در خطبههای نهجالبلاغه - بر اساس الگوی نقشگرای هالیدی - « - تربیت مدرس - 1389 و رسالهی دکتری نوال لخلف تحت عنوان » الإنسجام فی القرآن الکریم-سوره النور أنموذجاً - « - جامعه الجزائر، - 2006 اشاره کرد، همانطور که از عنوان این پژوهشها بر میآید، پژوهش اول در خطبههای نهج البلاغه انجام شده و پژوهش بعدی در سورهی نور و از جمله آثاری که به زیباشناختی عوامل آوایی و انسجام متن پرداخته است میتوان به اثر جمیل عبدالمجید تحت عنوان » البدیع بین البلاغه العربی و اللسانیات النصیه« اشاره کرد که در بخشی تحت عنوان: البدیع من تحسین اللفظ الی سبک النص، بدین بحث پرداخته است، البته ایشان این مباحث را به طور کلی در متن عربی بررسی کرده است و مختص به متن قرآنی نیست.
-3 چارچوب تئوری تحقیق
-1-3 قرآن و زیباییشناسی
بحث زیباییشناسی، مسألهای است که انسان طبق سرشت زیباییطلبانه خود همیشه به دنبال آن بوده است و پیوسته دانشمندان و علماء این مسأله را در متون مختلف مورد ارزیابی قرار دادهاند. قرآن کریم نیز قبل از هر چیز متن است از این رو تاثیر روانی و فکری که بر دل و جان عرب میگذاشت زیباشناختی قرآن کریم از منظر انسجام آوایی پیش از هر چیز، ناشی از زیبایی، انسجام و سازکارهای استوار این متن بوده است، چون عربهای عصر نزول هر چند از دانش و آگاهی چندان بهرهای نداشتهاند، ولی از ذوق و درک غریزی از شعر و سخن فصیح بهره-مند بودهاند، میتوان گفت تعجب و شگفتی عرب از آیات، قبل از درگیری ذهنی با مفاهیم و عناصر آگاهی بخش آن، به شگفتی و حیرت آنان از زیبایی، انسجام و استواری متن قرآن بوده است که آنان را علی رغم انکار محتوای آن به اعتراف وا میداشت. - سیدی، - 17 :1390 از این رو علماء و قرآن پژوهان از همان بدو نزول قرآن متوجه این موضوع شده و به دنبال تحلیل زیباییهای موجود در متن قرآن بودهاند، چرا که زیبایهای بیانی قرآن کریم چنان با ذات آن در آمیخته است که گاه درک درستِ متنِ آن، بدون درک زیباییهای آن میسر نمیشود.
زیباییشناسی در قرآن کریم از جنبههای مختلفی قابل بررسی است، اما اگر بخواهیم به زیباییشناسی آوایی در قرآن کریم بپردازیم باید بیش از هر چیزی آن را در علم بدیع جستجو کنیم. علمی که به گفتهی عبدالمجید »در بلاغت عربی وظیفه آن را صرفاً برای آراستن کلام میدانستند، ولیکن باید به این نکته توجه کنیم که بدیع از منظر زبانشناسی متن، افق جدیدی یافته است و آن نقش عوامل بدیعی در ارتباط اجزاء متن میباشد.« - عبدالمجید، - 7 :1998 به عبارتی دیگر مبانی و اساس زیباییشناسی در نقد عربی بر دو نوع تقسیم میشود، یکی از این مبانی زیباییشناسی شخصی و ذوقی و دیگری مبانی زیباییشناختی صِرف است که خود شامل دو عنصر ایقاع و پیوندها و رابطهها - انسجام - است که در تمامی هنرها مشترکاند. - ر.ک. اسماعیل، - 248- 178 :1974
بدینترتیب قانون پیوند و همبستگی میان اجزاء متن، که اساس پژوهش حاضر بر مبنای آن است از عناصر مبانی زیباشناختی صرف میباشد که در تحلیل زیباشناختی متون، تنها به خود اثر ادبی توجه دارد، از اینرو اهمیت قابل توجهی نیز در بررسی زیباشناختی متن قرآنی دارد. بر اساس این قانون در هر اثر هنری مجموعهای از عناصر هست که جایگاه خود را در اثر، تصادفی نیافتهاند، بلکه ارتباط تنگاتنگی میان آنها برقرار است و هر کدام با دیگری و با کل پیوندی استوار دارد، درک انسجامِ اجزاء به صورت تفصیلی و جزء جزء صورت نمیگیرد، بلکه ذهن از طریق حواس و به صورت کلی و انتزاعی آن را از اجزای محسوس برداشت میکند اما به صورت حسی نمیماند بلکه به لذت عقلانی تغییر شکل میدهد، بنابراین در اثری هنری به زیبایی یا زشتی اجزاء نمیتوان حکم کرد، بلکه هر جزء با دیگر اجزاء در تشکیل زیبایی یا زشتی سهیم است. - خرقانی، - 65 :1392 بنابراین میتوان گفت که پیوند میان اجزاء متن که به اصطلاح زبانشناسیِ امروز انسجام نامیده می-شود، یکی از مهمترین حوزههای کارکرد علم زیباییشناسی است که در ذیل به طور مختصر بدان می-پردازیم.
-2-3 انسجام1
همانطور که گذشت انسجام یکی از مهمترین حوزههای کارکرد علم زیباییشناسی متن است که از دیرباز مورد توجه پژوهشگران قرآنی چون جاحظ، عبدالقاهر جرجانی، باقلانی و... بوده است، آنها پدیدهی
