بخشی از مقاله
تحلیل زیست محیطی پسماند در استان کهگیلویه و بویراحمد با استفاده از مدل DPSR
چکیده:
استان کهگیلویه و بویراحمد واقع در دامنه های سلسله جبال زاگرس بین 30 درجه و 9 دقیقه تا 31 درجه و 32 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 43 دقیقه تا 51 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. به دلیل مسایل و مشکلات متعددی که فراروی محیط زیست استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد، طرح تدوین گزارش وضعیت محیط زیست استان بخصوص شهر یاسوج در دستور کار این پژوهش قرار گرفت. در این پژوهش مولفه زیست محیطی پسماند مورد ارزیابی قرار گرفت. فرایند ارزیابی همه جانبه زیست محیطی باید در قالب یک مدل مفهومی ارائه شود تا اطلاعات گردآوری شده و تحلیلها ، پاسخگوی پرسشهای اساسی پژوهش باشند. مدل DPSR در جستجوی ایجاد یک ربط منطقی بین عاملها است. این مدل وضعیت (S) محیط زیست و روند آن را ارزیابی نموده و عوامل مستقیم ( فشار ) و غیرمستقیم (نیروی محرکه) که موجب بروز این وضعیت شده اند را شناسایی و معرفی میکند. همچنین پاسخهای (R) که بهبود وضعیت انجام شده یا باید صورت گیرد را شناسایی و معرفی میکند. هدف استفاده از چارچوب DPSR کمک برای استخراج عوامل درونی(قوتها وضعفها) و عوامل بیرونی(فرصتها وتهدیدات) و کاربرد آن در تدوین راهبردهای منابع استان کهگیلویه و بویراحمد و خصوصا شهر یاسوج می باشد . مقاله حاضر روی جمع آوری داده، ارزیابی مشکل منابع استان و آنالیز آنها جهت استفاده مدیریت زیست محیطی و تدوین استراتژی راهبردهای بهبود منابع استان کهگیلویه و بویراحمد بوده است.
کلمات کلیدی: تحلیل زیست محیطی، پسماند، مدل DPSR ، برنامه ریزی راهبردی، استان کهگیلویه و بویراحمد
-1 مقدمه
از اواخر دهه 1980، نرخ شهرنشینی در کشورهای غربی تثبیت شده و حتی در برخی از کشورها روندکاهشی داشته است، بر عکس در کشورهای در حال توسعه، رشد شهری افزایش لجام گسیخته ای را داشته است . (4 ) بر همین اساس رشد نا بسامان شهرها موجب ظهور بسیاری از مشکلات شهری از جمله خزش شهری و توسعه فیزیکی گردیده است که در واقع نوعی پراکندگی و گسترش نامنظم شهر در پیرامون است و تهدیدی جدی برای روستاها و نواحی پیرامونی شهرها و شهرها شده است. که برای رفع این مهم مستلزم گزارشات وضعیت محیط زیست آن منطقه می باشد. گزارش دهی جامع زیست محیطی که در نهایت به تولید گزارشهای SOE منجر میشود، یکی از ارزشمندترین شیوههای دستیابی به اطلاعات وضعیت منابع طبیعی و پایداری الگوهای مصرف منابع طبیعی برای سیاستگذاران، جامعه مدنی و سایر دستاندرکاران نظیر برنامهریزان و مدیران منابع طبیعی ، صنعت، رسانهها، موسسات آموزشی و سازمانهای بینالمللی است. به طور خلاصه گزارشات SOE به موارد زیر میپردازند:
بررسی شرایط و وضعیت محیط زیست و منابع طبیعی ارائه سنجشی از وضعیت محیط زیست موجود ابزاری برای برجسته سازی شرایط محیط بیوفیزیکی
در این راستا اهداف متفاوتی بر ارزیابی جامع زیست محیطی مترتب است که اهم آنها عبارتند از: افزایش درک و آگاهی از روندها و وضعیتهای زیست محیطی فراهم کردن پایهای برای بهبود تصمیمگیری آگاهانه در همه سطوح تسهیل اندازهگیری میزان پیشرفت در جهت پایداری
چارچوب گزارش
فرایند ارزیابی همه جانبه زیست محیطی باید در قالب یک مدل مفهومی ارائه شود تا اطلاعات گردآوری شده و تحلیلها ، پاسخگوی پرسشهای اساسی پژوهش باشند. این پرسشها عبارتند از:
بر سر محیط زیست چه آمده است؟ ( وضعیت (S) ، شرایط و جریانات زیست محیطی چه هستند؟)
چرا و چگونه این اتفاق افتاده است؟ ( علتهای انسانی و طبیعی این تغییرات یا نیروی محرکه (D) و فشارها (P) چه هستند؟) چه کاری انجام میشود و چقدر موثر است؟( پاسخهای (R) جامعه برای حفظ و نجات محیط زیست چیست؟)
برای انجام این ارزیابی سازمانهای مختلف مدلهای متفاوتی را برای گزارش SOE ایجاد و مورد استفاده قرار دادهاند. مدل فشار – وضعیت – پاسخ (PSR) که در سال 1994 توسط OECD طراحی شده، امروز رایجترین مدل برای گزارش SOE است. این مدل اطلاعات اقتصادیٰ، اجتماعی، زیست محیطی و منابع طبیعی را تحت سه دسته فشار یا عوامل ایجادکننده تغییرات زیست محیطیٰ وضعیت یا کیفیت زیست محیطی و پاسخ جامعه، سازمان دهی میکند.به عنوان نمونهای دیگر، در سال 1996 UNCSD از مدل DSR استفاده نمود. اما جامعترین مدل که توسط آژانس محیط زیست اروپا به کار گرفته میشود مدل DPSIR است. این مدل ضمن دسته بندی اطلاعات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ، یک رابطه علت و معلولی بین این دستهها را نیز ارائه میکند. به دلیل مسایل و مشکلات متعددی که فراروی محیط زیست خصوصآ شهر یاسوج قرار دارد، طرح تدوین گزارش وضعیت محیط زیست یاسوج در دستور کار این پژوهش قرار گرفت. در این پژوهش مولفه زیست محیطی پسماند مورد ارزیابی قرار میگیرد.
-2 مواد و روش ها
-1-2 محدوده مورد مطالعه
استان کهگیلویه و بویراحمد با 16264 کیلومتر مربع وسعت در جنوب غربی مرکز ایران واقع شدهاست . استان کهگیلویه و بویراحمد واقع در دامنه های سلسله جبال زاگرس بین 30 درجه و 9 دقیقه تا 31 درجه و 32 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 43 دقیقه تا 51 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است، این استان از لحاظ مرزهای جغرافیایی محدود به استانهای چهارمحال و بختیاری در شمال، فارس و اصفهان در شرق و فارس و بوشهر در جنوب و استان خوزستان در غرب است(.(1 استان کهگیلویه و بویراحمد منطقهای ناهموار و کوهستانی است که در حدود 45 درصد مساحت آن از ارتفاعات وتپه ماهورها تشکیل شده است و 15 درصدمساحتآنرادشتها و درهها در بر گرفتهاند. بلندترین نقطه استان،قلّهدنا به ارتفاع 4409 متر و پستترین ناحیه آن لیشتر با ارتفاع 500 متر از سطح دریا میباشد. در مناطق سردسیر، ارتفاعات بلندتر و تپه ماهورها بیشتر است و در مناطق گرمسیر ارتفاعات کوتاهتر و تپه ماهور نیز کمتر است. عمده اراضی کشاورزی استان در دشتها واقع شده است. این استان به هفت شهرستان و 16 بخش تقسیم شده است که شامل 16 شهر وبیش از 1700 روستا می گردد. شهرستانهای این استان عبارتند از: ( شکل (1
· شهرستان بویراحمد (یاسوج) (مرکز شهرستان)
· شهرستان بهمئی (لیکک)
· شهرستان دنا (سی سخت)
· شهرستان کهگیلویه (دهدشت)
· شهرستان گچساران (دوگنبدان)
· شهرستان چرام (چرام)
· شهرستان باشت (باشت)
شکل :1 موقعیت جغرافیایی استان کهکیلویه و بویراحمد
میانگین دما و بارش سالانه ثبت شده در ایستگاههای هواشناسی شهرهای استان طبق نمودارهای زیر است.
نمودار :1 میانگین بارش سالانه استان
نمودار :2 میانگین دمای سالانه استان
جمعیت و مهاجرت
جمعیت کهگیلویه و بویراحمد بر پایه سرشماری مرکز آمار ایران ، از 103439 نفر با نرخ رشد 4/53 درصد در آبان 1335 به جمعیت 634299 نفر با نرخ رشد 1/5 درصد در سال 1385 رسیده است. و جمعیت استان در سال 1390 برابر با 629،658 نفر بوده که 346626 نفر آنها در شهرها و 310518 نفر آنها در روستاها سکونت دارند. نسبت جمعیت استان در این سال نسبت به کل کشور برابر با 0/88 درصد بوده است. نرخ رشد جمعیت در این سال برابر با 0/76 درصد بود که مناطق شهری 2/78 درصد و مناطق روستایی -1/2 درصد را به خود اختصاص داده بودند.
نمودار: 3 جمعیت استان طی سال های 1335 تا 1385
-2-2 معرفی مدل DPSR
|
برای اینکه بدانیم یک سیستم به چه نحوی کار می کند، به مدلی عملی و رفتاری نیاز داریم که بتواند ارتباطی عملکردی و ساختاری بین عناصر آن ایجاد نماید. مدل DPSR مدلی است که می تواند روابط علت و معلولی بین اجزاء یک سیستم پیچیده ی اجتماعی و محیطی را تبیین نماید (2) و برای نخستین بار در SOE1 و توسط EEA2 مطرح و مورد استفاده قرار گرفت. در سالهای اخیر، نشانگرهای محیطی به یک جزء حیاتی برای ارزیابی اثرات زیست محیطی و" حالات محیط اطراف "تبدیل شده است .تاثیر نشانگر- های محیطی در مدیریت زیست محیطی و سیاستگذاری در همه مقیاسهای تصمیمگیری در حال افزایش است .با این حال، مبنای علمی فرآیند انتخاب نشانگرهای مورد استفاده در گزارشهای زیست محیطی به میزان قابل توجهی بهبود یافته است. DPSR .(5) یک چارچوب کلی برای سازماندهی اطلاعات در مورد وضعیت محیط زیست است .چارچوب این ایده در اصل از مطالعات اجتماعی مشتق شده است با این حال پس از آن به طور گسترده ای در مجامع بین المللی، به ویژه در سیستم های سازمانی شاخصهای در زمینه محیط زیست و بعد، توسعه پایدار اعمال شد .این روش یک رویکرد سیستمی برای شناسایی، ساختار و پاسخگویی به مسائل پیچیده در شرایط فعل و انفعال بین محرکهای سیستم، فشارها، حالات و پاسخها فراهم میکند(.(3
این مدل از حروف اول چهار کلمه نیروهای محرکه، فشارها، وضعیت و پاسخها تشکیل شده که به ترتیب زنجیره علت و معلول را در مورد هر یک از مولفههای زیست محیطی بیان میکند. این مدل سعی دارد گروهی از عوامل را که تعیین کننده مشخصههای تأثیرگذار بر محیط زیست در هر سطح جغرافیایی (محلی، منطقهای،ملی و جهانی) هستند تعریف کرده و آنها را به هم ربط دهد. بنابراین این مدل به عنوان چهارچوب تحلیلی شناخته میشود. مدل DPSR در جستجوی ایجاد یک ربط منطقی بین عاملها است. این مدل وضعیت (S) محیط زیست و روند آن را ارزیابی نموده و عوامل مستقیم ( فشار ) و غیرمستقیم (نیروی محرکه) که موجب بروز این وضعیت شدهاند را شناسایی و معرفی میکند. همچنین پاسخهای (R) که بهبود وضعیت انجام شده یا باید صورت گیرد را شناسایی و معرفی میکند.
