مقاله ده داستان کوتاه نجیب محفوظ با محوریت زن از منظر ساختارگرایی ولادیمیر پراپ

بخشی از مقاله

چکیده

نگاه ساختارگرایانه به آثار ادبی، به علت بررسی عناصر درون متنی و کشف دیدگاه و زیربناي واحد شاعر یا نویسنده، به دریافت هر چهبهتر ماهیت این آثار و درك قانون و قواعد حاکم بر آنها، کمک خواهد کرد. برخی از داستانها باوجود ظاهري کاملاً متفاوت با دیگر داستانها، از زیربنایی واحد تشکیلشدهاند که با چند بار خواندن نیز نمیتوان به شباهت زیربنایی آنها پی برد؛ اما خواننده میتواند توسط تحلیل ساختاري، از دلآشفتگیها، هرجومرج داستان و گوناگونی شخصیتهاي آن، به زیربنایی واحد دست یابد . در این جستار با روشی توصیفی-تحلیلی، به تحقیق در ساختار منتخبی از داستانهاي کوتاه نجیب محفوظ - با محوریت زن - پرداخته شده و ازآنجاکه جدال و برخورد شخصیتها همواره در این داستانها مشهود است و به قلم یک نویسنده حول یک موضوع تألیف شدهاند، بنابراین سعی شده در ریختشناسی این آثار، الگوهاي ارائه شده توسط ولادیمیر پراپ منتقد روسی در قصههاي پریان، در مدنظر قرار گیرد تا بهوسیله این الگوها که بر پایه عملکردهاي محدود و تکرار و توالی آن در داستانهاي دیگر استوار است، بتواند رهیافتی تازه و کارآمد براي شناخت آثار ادبی معاصر، بهویژه داستان کوتاه ارائه دهد و راهگشاي نوعی نگرش تازه در برخورد هنري و علمی با یک اثر ادبی باشد.

از رهگذر این پژوهش درمییابیم الگوي ساختارگرایی پراپ در این داستانهاي کوتاه که محوریت آنها زن و عشق به اوست قابل کاربرد بوده و نشان میدهد این داستانها باوجوداینکه برخلاف جامعه آماري موردپژوهش پراپ - قصههاي عامیانه پریان - ، از بافت داستاننویسی معاصر بهره گرفته و بهتبع آن تشخیص درونمایه داستان پیچیده و دشوار است، بهنوعی از زیربنایی واحد تشکیل شدهاند و میتوان مدعی شد که تشخیص این زیربناي واحد در این داستانها، راهگشاي بسیاري از منتقدان در حیطه نقد داستان خواهد بود و درنهایت از دیدگاه و نگرش نویسنده نسبت به جنس زن نیز پرده برمیدارد که این امور تأثیر بسزایی در فهم ماهیت ادبی این آثار خواهد داشت.

واژههاي کلیدي: ولادیمیر پراپ، ساختارگرایی، داستان کوتاه، نجیب محفوظ، زن.

مقدمه

آثار ادبی هر فرد میتواند نشان از نوع نگرش، جهانبینی و دیدگاه هاي اعتقادي او باشد. نقد ساختارگرایانه با تحلیل روایت شناسانه داستانهاي مختلف یک نویسنده، مخاطب را با دیدگاه و زیربناي واحد داستانی وي آشنا میسازد؛ هرچند ظاهر این داستانها با یکدیگر متفاوت باشد.در این جستار نیز سعی بر آن است تا به کمک الگوهاي ارائهشده توسط ولادیمیر پراپ منتقد روسی در قصههاي پریان، به نقد ساختارگرایانه چند اثر نجیب محفوظ یکی از نویسندگان مشهور جهان عرب، بپردازیم. در همین راستا ده داستان کوتاه از این نویسنده که محوریت آنها زن و عشق به او میباشد، انتخاب شده تا از این منظر دریابیم آیا این داستانهاي منتخب بر اساس الگوهاي پراپ قابلتعریف بوده و از زیر بنایی واحد تشکیلشده اند و اینکه آیا نقد ساختارگرایانه داستانهاي وي تأثیري بر فهم مخاطب از اندیشه نویسنده خواهد داشت؟

در این زمینه تاکنون پژوهشهایی نیز صورت گرفته است، ازجمله: الگوي ساختارگرایی ولادیمیر پراپ و کاربردهاي آن در روایت شناسی: خلیل پروینی، هومن ناظمیان؛ درآمدي بر ریخت شناسی هزارویکشب: محبوبه خراسانی؛ تجزیه تحلیل حکایاتی از کوشنامه بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ توسط فاطمه کوپا و عاطفه سادات موسوي؛ تحلیل ساختاري سوگنامه سیاوش بر مبناي خویشکاريهاي پراپ توسط فاطمه کوپا.در میان پژوهشهاي انجامشده، کلیه آثاري که تاکنون بر اساس الگوي ساختارگرایی پراپ بررسی شده است، شامل قصههاي عامیانه است و به نظر میرسد تاکنون چنین پژوهشی در مورد داستان هاي کوتاه نجیب محفوظ یا دیگر داستان نویسان معاصر، صورت نگرفته است؛ بنابراین این پژوهش درصدد است تا با چنین تحلیلی، نشان دهد که این الگوها در مورد داستانهاي کوتاه یک نویسنده، آن هم حول یک موضوع واحد، قابلبررسی و اجرا خواهد بود؛ تا بدین وسیله از دیدگاه واحد نویسنده در این آثار پرده برداشته و بتواند رهیافتی تازه و کارآمد براي شناخت آثار ادبی معاصر، به ویژه داستان کوتاه ارائه دهد و راهگشاي نوعی نگرش تازه در برخورد هنري و علمی با این آثار باشد.

چنانچه در کتاب »ریختشناسی قصه هاي پریان« نیز به همین مطلب اشاره شده است که تجزیهوتحلیل پراپ در تحلیل ساختار صورتهاي ادبی، فیلم استریپهاي خنده دار، فیلم سینمایی و داستانهاي تلویزیونی و امثال آن نیز سودمند است و ریخت شناسی پراپ نشان میدهد همانگونه که در این زمینه وامگیري مضمون هست، وامگیري ساختار نیز میتواند وجود داشته باشد - پراپ، . - 11 :1368ازآنجاکه فهم آثار هر نویسندهاي نیاز به دانستن مختصري از زندگینامه، شرایط اجتماعی و فرهنگی روزگار او دارد، در ابتدا لازم است توضیح کوتاهی در این زمینه ارائه شود.

گزیدهاي از زندگی نجیب محفوظ

نجیب محفوظ عبدالعزیز ابراهیم احمد الباشا - محفوظ، - 27 :1369 در سال 1911م در قاهره به دنیا آمد و از 17 سالگی به نویسندگی روي آورد - محفوظ، . - 7 :1388او زندگی ادبی خود را با نوشتن داستان کوتاه آغاز نمود و سپس ابداعات هنري خود را در این زمینه صرف کرد - عطیه، 1983م: . - 139وي در دوران حیات خود بیش از پنجاه عنوان کتاب تألیف نمود که میتوان گفت جنجالیترین کتاب وي که چهره این فرد را بر جهان اسلام آشکار کرد، کتاب »بچه هاي محله ما« - أولاد حارتنا - بود. اولین مجموعه داستان کوتاه او به نام »زمزمه جنون« - همس الجنون - ، در سال 1938 منتشر شد. - جواهر کلام، . - 167 :1379نجیب در دوران زندگی خود موفق به دریافت جوایز بسیاري شد که ارزشمندترین آنها، جایزه ادبی نوبل در سال 1988م بود - محفوظ، . - 8 :1388از میان داستانهاي کوتاه این نویسنده، به نقد ساختاري داستانهایی میپردازیم که محوریت آنها زن و مسائل مربوط به اوست که عبارت اند از:

 -1حلم نصف اللیل - رویاي نیمهشب -

-2 الرﱠماد - خاکستر -

-3 بیت سیء السمعه - خانه بدنام -

-4قُبیل الرحیل - اندکی پیش از رفتن -

-5 سائق القطار - لوکوموتیوران -

-6 کَیدهنّ - مکر زنان -

-7 دنیا االله - دنیاي خدا -

-8 الشریدة - آواره -

-9 الهذیان - هذیان -