بخشی از مقاله
چکیده
در مبانی نظری، برای ایجاد تعادل و توسعه پایدار، بر هم ارزی بین ارزش کامل و هزینه کامل آب تاکید شده است.
ارزش کامل آب شامل ارزش مصرفی - مستقیم نظیر برداشت از منابع آب برای مصارف مختلف و...، غیرمستقیم نظیرفایده خالص از جریان آبهای برگشتی و... - ، ارزش انتخاب - بهای قابل پرداخت برای حفظ محیط زیست به منظور بهرهبرداریهای آتی - و ارزش غیرمصرفی - شامل ارزش ذاتی یعنی تمایل به پرداخت برای حفاظت از منابع فقط به منظور بودن آنها و ارزش میراث آیندگان - است. هزینه کامل تامین - سرمایهای و نگهداری و بهرهبرداری - ، هزینه فرصت - ارزش مصرف آب در سایر مصارف - و هزینه آثار خارجی - اقتصادی و زیست محیطی - ، اجزای تشکیل دهنده هزینه کامل آب است. برای مدیریت ایجاد تعادل، باید باتشخیص علل و میزان عدم تعادل ارزش و هزینه، تمهیدات لازم برای انطباق منافع فردی، گروهی و اجتماعی با استفاده از ابزارهای حقوقی، فنی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در عمل فراهم شود.
رویکرد محافل جهانی به مفهوم ارزش اقتصادی آب از اوایل دهه ١٩٩٠ میلادی شکل گرفته و در ایران نیز مطالعات و پژوهشهای مختلفی در زمینه هزینه و ارزش آب توسط معاونت امور آب وزارت نیرو از اوایل دهه ١٣٧٠ انجام شده است. در این زمینه تمهیدات مختلفی نیز در قالب برنامههای توسعه پنج ساله بخصوص در برنامه چهارم توسعه پیشبینی شده است. از میان سیاستهای اتخاذ شده، بند ج ماده ١٧ قانون برنامه چهارم توسعه به طور مستقیم به ارزش آب پرداخته است. بدیهی است که پیاده سازی کامل بند ج ماده ١٧ در سطح حوضههای آبریز کشور، میتواند منجر به افزایش کارایی بخشهای مختلف مصرف آب، کاهش تلفات، تخصیص بهینه آب و... شود. اما اجرای آن در عمل با چالشهای بسیاری روبرو است. این مقاله بر آن است که ضمن مروری بر سوابق موضوع، چالشهای اجرایی بند ج ماده ١٧ قانون برنامه چهارم توسعه را مورد بررسی قرار داده و حتی المکان توصیههایی را در این زمینه ارائه دهد.
١- مقدمه
در جریان توسعه، هزینه و ارزش آب هر دو افزایش مییابند. ولی میزان افزایش آنها به یک میزان نمیباشد. به طوری که در ابتدای توسعه به علت پائین بودن تقاضای آب در مقایسه با منابع بالقوه آب، فاصله بین هزینه و ارزش آب قابل اغماض بوده و تعادل بین آنها وجود دارد و یا نزدیک به تعادل میباشند. با گذشت زمان در جریان توسعه - رشد جمعیت، توسعه شهرها، رشد تولیدات کشاورزی، گسترش صنعت، تغییر الگوی زندگی، تنوع مصرف، افزایش بهرهبرداری از منابع آب، گسترش ابعاد آلودگی و... - ، فاصله بین هزینه و ارزش نمایان میشود که افزایش این فاصله موجبات ناپایداری و سرانجام بحران مدیریت منابع آب را فراهم می سازد. این در شرایطی است که اهداف رشد اقتصادی در کنار امنیت غذائی، اعتلای سلامت جامعه، تأمین نیازهای پایه و اساسی انسان، حفظ و حراست کمی و کیفی منابع آب و محیط زیست نیز دنبال میگردد که تصمیمگیریها را با دشواری و پیچیدگی بیشتری روبرو می سازد.
به منظور ایجاد تعادل بین هزینه و ارزش با نگرش مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب، باید هر چه سریع تر تدابیر مقتضی اتخاذ شود و به این منظور زیربناهای لازم ایجاد گردد. در مجموع تدابیر لازم باید به نحوی باشد که کلیه راه حلهای امکان پذیر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، مالی، حقوقی و فنی برای مهار و کاهش هزینهها و افزایش ارزش آب را مورد توجه قرار دهد. برآورد هزینه و ارزش آب در هر حوضه ضمن مشخص کردن میزان عدم تعادل، باید قادر باشد که سهم و وزن هر کدام از عوامل تشکیل دهنده دو طرف معادله را مشخص نماید. این عامل تاثیر به سزایی در تعیین هدفهای کمی، تعیین اولویت برنامهها و به طور کلی تدوین برنامه عمل خواهد داشت. برخی از جهت گیریها در این زمینه عبارتند از:
١-توسعه روشها و فنون لحاظ کردن آثار خارجی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در برآوردهای مربوط به ارزشگذاری اقتصادی و مالی آثار و پیامدهای طرحها و سایر اقدامات مدیریت منابع آب
٢- توجه به ارزش و هزینه کامل آب در مقررات اقتصادی دولتها
٣- تفکیک سه مقوله هزینه، قیمت و ارزش در مدیریت منابع آب و برنامه ریزی مستقل و مرتبط برای این مجموعه با توجه به ابزارهای مختلف مدیریتی.
٤- محاسبه حسابهای ملی براساس حسابداری سبز و تاثیر نتایج آن در امکان سنجی طرحها.
در توضیح بند٣ فوق میتوان گفت که معمولا" در جوامع مختلف سه مقوله هزینه، قیمت و ارزش معادل یکدیگر انگاشته میشوند.در حالیکه قیمت آب معمولا" کمتر از هزینه تمام شده میباشد - به دلیل یارانههای غیرمستقیم دولت - و در طرحهای دولتی ارتباط مستقیم با ارزش ایجاد شده ندارد.
با توجه به شرایط ویژه طرحهای آب در رفاه جامعه باید این سه مقوله به طور مستقل مورد پایش قرار گرفته و برنامههای مختلف حقوقی، فرهنگی، اقتصادی، مالی و... برای ایجاد ارتباط بین آنها پیشبینی شود. در شرایط عدم تعادل هزینه و ارزش، این گسستگی بین سه مقوله فوق بارزتر بوده است.
