بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله بر آن است، ضمن تبیین انواع بافت های آسیب پذیر و شاخص های شناسایی بافت های فرسوده به علل پیدایش آن پرداخته و پیشنهاداتی در زمینه راه های برون رفت از وضعیت موجود و رونق بخشی به نوسازی در این بافت ها ارایه نماید. در حال حاضر بسیاری از شهرهای کشور با مسأله ای به نام بافت های فرسوده مواجه هستند. این بافت ها یا هسته های قدیمی شهرها بوده و به مرور زمان دچار فرسودگی و عدم کارایی شده اند و یا در دوران معاصر بدون رعایت ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی شکل گرفته و از این رو اکنون با مسائل و مشکلات بسیاری روبرو بوده و این مشکلات را به کل شهر نیز تسری می دهند. به نظر می رسد در بافت های فرسوده با توجه به وسعت دامنه و شدت مسائل گریبان گیر این بافت ها کارآمدترین رویکرد که بتوان برای مواجهه با کاستی ها و نارسائی ها اتخاذ نمود، نیل به اهداف توسعه پایدار در عرصه بهسازی این بافت ها می باشد. روش به کار گرفته در این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی و نوع آن کاربردی است و اطلاعات به دو طریق مطالعات اسنادی و میدانی - پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده - جمع آوری شده است. جامعه آماری این تحقیق، ساکنین محلات بافتهای فرسوده منطقه19 شهر تهران می باشد. نتیجه پژوهش نشان می دهد شناسایی نقاط قوت و ضعف مدیریت شهری، ادامه روند بهسازی و نوسازی بافتهای نابسامان و فرسوده محدوده مورد مطالعه، باعث اصلاح شیوه فعلی مدیریت شهری شده و در نهایت گامی در جهت بهبود وضعیت بافتهای نابسامان و فرسوده این منطقه خواهد بود. -1 نویسنده مسئول - این مقاله برگرفته از بخشی از پایان نامه مقصود نجفقلی زاده با عنوان" تبیین برنامه ها و سیاستهای بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده از منظر مدیریت شهری - مورد مطالعه: منطقه 19 شهر تهران - "با راهنمایی دکتر رحیم سرور می باشد که در دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی - ره - شهر ری ارائه و دفاع شده است.
-1 مقدمه
در دهه های اخیر رشد بی رویه و شتابان شهرها در ایران، مشکلات شهری زیادی را دامن زده است. به گونه ای که این مشکلات و نارسایی ها تمامی جنبه های شهرنشینی را تحت تاثیر خود قرار داده و گاهی زندگی شهری را مختل کرده است. جهان به سرعت در حال گسترش زندگی شهری است، سرعت رشد شهر نشینی در کشورهای در حال توسعه بیشتر از توسعه یافته است. در ایران نیز شهر نشینی با روندی سریع و شتابان همراه بوده است و این رشد شتابان مسائل و معضلات بسیاری را برای شهرهای ایران به دنبال داشته است. شهر تهران از مناطقی تشکیل شده است که هر کدام به فراخور زمان تحت تاثیر تغییرات و دگرگونی هایی قرار گرفته است، یکی از آثار این دگرگونی های اقتصادی و اجتماعی شکل گرفته، بافت فرسوده و ناکارآمد شهری با مفهوم بافت پیرامونی یا سکونتگاه های غیررسمی که در بسیاری از وِیژگیها مانند خصوصیات بافت فرسوده می باشد. یکی از این مشکلات عمده شهرهای قدیمی تر، وجود بافت های فرسوده در آنهاست که خود سرآغاز بسیاری از مشکلات شهری شده و مسائل اقتصادی- اجتماعی، کالبدی- فیزیکی، زیست محیطی و امنیتی را در پی داشته و زمینه ناپایداری را در بسیاری از شهرها فراهم ساخته است. در اصل ساختار کالبدی شهرها متاثر از جریان طبیعی، اجتماعی و اقتصادی می باشد - ابراهیم زاده، . - 2:1390 در واقع بسیاری از بافت های سنتی که زمانی مایه افتخار و مباهات شهرها بوده اند، در حال حاضر در معرض فرسایش و تخریب قرار گرفته اند. بافت فرسوده شهری به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی و فیزیکی، برخورداری نامناسب از دسترسی سواره، تاسیسات، خدمات و زیرساخت های شهری، آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند - حبیبی و دیگران، . - 66:1386 به طور کلی کاهش کارایی هر پدیده ای، فرسودگی آن را در پی دارد. هنگامی که محدوده ای از شهر، حیات آن به هر علتی رو به رکود می رود بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی و خرابی قرار می گیرد - . - Rosemary, 2005,p: 9 علاوه بر آن، با گرایش حرکتی جمعیت شهری ثروتمندتر از بخش های مرکزی بسیاری از شهرها به سمت حومه، تمرکززدایی تسهیلات کلیدی نیز در آن جهت رو به فزونی می گذارد و ممکن است در نواحی از کار افتاده شهری، حفظ یک محیط شهری مطلوب برای تأمین زندگی سالم شهری، تدریجاً دشوار و یا در مواقعی غیر ممکن گردد - . - Maron, 2008p:470
در حال حاضر در کشور ایران بیش از 67 هزار بافت فرسوده و ناکارآمد با جمعیت بیش از 8/5 میلیون نفر در 383 شهر شناسایی شده است - رستمی و همکاران. - 103:1389
باتوجه به مشکلات متعدد برای بافت های فرسوده، این مسئله تبدیل به "تهدیدی" انسانی، اجتماعی و اقتصادی برای شهرها و کلانشهرها شده است. کالبدشناسی ساختاری و عملکردی این بافت ها نشان دهنده تجلی مشکلاتی مانند تراکم و تمرکز جمعیت و فعالیت ها، افول اقتصادی، افول کیفیت کالبدی، کاهش ارزش های محله ای و مسکونی افول کیفیت های اجتماعی، شرایط نامطلوب زیست محیطی، دشواری های دسترسی و مشکلات ترافیکی و انحطاط کیفیت های فرهنگی و بصری است که به عنوان یک تهدید جدی برای آینده شهر محسوب می شود - داوودپور،. - 3:1390 بنابراین امروزه بافت فرسوده تنها به بافت هایی با قدمت و عمر طولانی گفته نمی شود بلکه به بافت هایی اطلاق می گردد که از نظر وِیژگی های کالبدی و اقتصادی و اجتماعی فرسوده شده و پاسخگویی نیازمندی ساکنان نیست. و از سویی دیگر گاهی اوقات این اماکن فضایی مطلوب برای تجمع سارقان، متکدیان و معتادان بی خانمان تبدیل کرده که می توان نادیده گرفته شدن آنها و بی توجهی به بازسازی آن را در بروز جرایم موثر دانست. منطقه 19 تهران از این گونه مناطق است، که دارای ویژگی هایی مانند: تراکم جمعیتی بالا، قطعات کوچک مسکونی، بکارگیری مصالح غیر استاندارد در ساخت بنا، فرسودگی و فشردگی بیش از حد، محله ها ناهمگن و اکثراً فاقد هویت، ساکنان کم در آمد و مهاجر در محلات فرسوده این منطقه و وجود کاربری های فراشهری در منطقه، گسیختگی کالبدی بنا به عوامل مختلف از جمله: کوره های آجر پزی – بزرگراه شهید تندگویان – میدان مرکزی میوه و تره بار و... از داخل بافت این
منطقه می باشد. وجود موارد یاد شده به همراه سایر عوامل مرتبط ساکنان منطقه را با مشکلاتی مواجه ساخته است که از آن جمله پایین بودن امنیت شهری در منطقه و وجود احساس نا امنی در بین ساکنان می باشد. پس می توان گفت اهمیت موضوع درجامعه امروزی کاملاً محسوس و آشکار است و مطالعه و احیای مرکز شهرها و به عبارتی بهسازی بافت های فرسوده منطقه19 نیز از این قاعده مستثنی نیست. در حال حاضر عدم توجه به بافت های یاد شده باتوجه به نقش موثر آن در حفظ و احیای کالبد شهر، رفع مشکلات آن در اولویت های مهم مسئولان شهری و علاقه مندان و متخصصین شهرسازی قرار داده است. تا با استفاده از آن گام های مهمی به منظور بهسازی و ساماندهی بافت یاد شده برداشته شود. نکته قابل تامل دیگر قرارگیری منطقه19 بر روی گسل زلزله خیز ری میباشد که توجه و برقراری امنیت برای مساکن و ساکنین از ضرورتهای مدیریت شهری قلمداد میشود. وجود بافت ریزدانه، معابر غیر قابل نفوذ، مساکن ناپایدار و همچنین عبور گسل ری همگی از عوامل خطرساز در جهت امنیت شهروندان این منطقه محسوب میشود که توجه به بحث بهسازی و نوسازی بافتها را دوچندان کرده است. بر همین اساس تحقیق حاضر در 5 فصل تهیه و گردآوری شده است، نخست در فصل اول به کلیات تحقیق، فصل دوم ادبیات تحقیق و تاریخچه موضوع در جهان و ایران و بررسی مکتبها و نظریهها، فصل سوم روش گردآوری و تجزیه و تحلیل دادهها و بررسی جغرافیایی طبیعی، انسانی و اقتصادی محدوده مورد مطالعه، در فصل چهارم بررسی و تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق صورت پذیرفت و بالاخره در فصل پنجم نیز به آزمون فرضیه، نتیجهگیری و ارائه پیشنهادات پرداخته شد.
-2 بیان مسأله
زمانی چیزی به عنوان مسأله پدیدار می شود که به عنوان معضل نمود پیدا کند. حال این مشکلات کیفی در شهرهای جهان سوم بویژه در منطقه نمونه مورد بررسی که حاصل توجه به رشد کمی شهرها می باشد منجر به بروز مشکلاتی از جمله فقدان تجهیزات مناسب شهری و عدم استقرار و مکان یابی مناسب آنها شده است. بافت نابسامان شهری از جمله پدیدههای ناشی از گسترش شهرنشینی سریع از جلوههای بارز فقر شهری است که در شکلی برنامهریزی نشده در درون یا اطراف شهرها ظاهر میشود - سرور- رحیم، روستا، - مجید، . - 1393 این محلهها با گذشت زمان بالندگی خود را از دست میدهند و دچار فرسودگی میشوند و این فرآیند شهرها از درون میپوساند و محلات خوب شهری نیز به محلات نامطلوب مسأله دار تبدیل میشود و بطور کلی شهر دچار فرسایش میشود - پورمحمدی- . - 1393
از زمینههای مؤثر در ایجاد فرسودگی محیطهای شهری، ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، زیست محیطی، حقوقی و مدیریت شهری را شامل میشود - ادیبی سعدی نژاد- فاطمه، . - 1389 که نیازمند احیاء، نوسازی و بازسازی میباشند. برنامههای مرمت و بهسازی بافتهای تاریخی و فرسوده شهرها از جمله اقداماتی است که امروزه در اکثر کشورهای جهان دنبال میشود. در کشور ایران نیز این مسئله مورد توجه جدی مدیریت شهری میباشد. باتوجه به نو بودن موضوع و تجربه کم مدیریت شهری در ایران، آگاهی از تجربه دیگر کشورها و بهرهگیری از تجربیات آنها، میتواند رهگشای بسیاری از مشکلات مدیریت شهری در ایران باشد. کشورهای اروپایی از پیشگامان برنامههای مرمت شهری در دنیا میباشند و در واقع اقدامهای اولیه پیرامون احیاء و مرمت تاریخی شهرها را باید در کوششهای کشورهای غربی جستجو کرد - طاهرخانی- حبیباالله، . - 1389
با ورود سیل وار مهاجران به شهر و بالا بودن نرخ مسکن در مکان شهر تهران، پیدا کردن سرپناه به معضلی پایان ناپذیر تبدیل گردیده است، که در این راستا دشتهای جنوبی، غربی و شرقی تهران با رشد بیغولههای مسکونی مواجه شده است. قرارگیری منطقه 19 در دشتهای جنوبی تهران نیز از مکانهایی مناسبی محسوب میشود که با توجه به پایین بودن نرخ خرید و اجاره مسکن و همچنین ریزدانه بودن بافت موجود، مهاجرین بسیاری را از کشورها، شهرها و مناطق دیگر تهران را در خود جای داده است. ورود مهاجرین به این منطقه و از سوی دیگر توان مالی پایین شهروندان، مزید بر علت شده است که مقوله بهسازی و نوسازی بافت فرسوده با روند کندی روبرو باشد. از سوی دیگر بدون حمایت بخش مدیریت شهری این امر امکانپذیر نخواهد بود. نکته قابل تامل دیگر قرارگیری منطقه19 بر روی گسل زلزله خیز ری میباشد که توجه و برقراری امنیت برای
