بخشی از مقاله
چکیده
شاهنامه فردوسی مهم ترین سند هویت مردم ایران است زیرا بازتاب آیین ها و باورها وفرهنگ مردم این سرزمین است .پی بردن به باور وآیین هاي ایران باستان یکی از اهداف ایران شناسان است که هریک از زوایاي گوناگون به بررسی آن پرداخته و می پردازند و شاهنامه فردوسی جلوه گاه این خواسته است .نگارنده این مقاله سعی نموده از طریق رویکرد تحلیلی به طرح بیان مساله بپردازد و کاربرد درفش را از دیدي مردم شناسانه در ایران باستان با تکیه بر متن شاهنامه مورد بررسی قرار دهد .
درفش ها در آرایش نظامی ایران باستان نقش بسزایی داشتند .درفش وپرچم نزد ایرانیان افزون بر جنبه هاي نظامی و سیاسی با باورهاي اسطوره اي و دینی آموخته بود . درفش دلاوران ،سرداران سپاه و قهرمانان منقوش به نقوش حیوانات بود.که می تواند نماد باور و گاه تبار آنها باشد و از سویی دیگر می تواند در دل دشمن ایجاد رعب و حشت نماید.رنگ درفش ها در شاهنامه نمادي از جلوه اهورایی یا اهریمنی دارد.
-1 مقدمه
بیرق و پرچم معمولا علامتی است که همراه فرمانده سپاه حرکت می کند و مظهر و نماینده ي اوست .بوسیله آن محل فرمانده سپاه همواره مشخص و دوست از دشمن تمیز داده می شود و وجود آن اگر با اعتقاد ذاتی نسبت به نیروي ربانی آن توام باشد موجب تقویت قواي روحی سپاهیان می گردد.در مذاهب و ادیان قدیم ایران آسمان و ماه و خورشید نقش مهمی بازي می کردند و آسمان رب الارباب محسوب می شود .و ماه و خورشید نیز دو نیروي ربانی بسیار مورد علاقه مردم بودند و بر بیرق و پرچم ها و نشانه هاي دینی ایرانیان قدیم که همراه فرمانده سپاه می شد همواره یکی از این سه نیروي ربانی لااقل نقش مهمی داشت و همین امر روحیه سپاهیان را تقویت می نمود - نیرنوري ،1344 ،13 - یکی دیگر از نشانه هایی که اغلب به عنوان مظهر آسمان نموده می شده است عقاب می باشد .در افسانه هاي باستانی ایران مکرر دیده می شود .
فی المثل نگاهداري ومحافظت زال را عقاب - سیمرغ - به عهده گرفته بود وهم او بود که رستم را در هنگام جدال برضد اسفندیار مدد داد.عقاب در بعضی موارد با بالهاي گسترده و تمام رخ نموده می شد و گاهی با بالهاي بسته و نیم رخ و بالاخره بعضی اوقات فقط بالهاي آن جایگزین کامل می گردید .این قسمت اخیر بیشتر در دوره ساسانیان دیده می شود که بر تاج اغلب پادشاهان آن ساسله بالهایی از پر عقاب نصب است که معرف عقاب و نشانه آن بوده است بدین وسیله پادشاهان ساسانی می خواستند به مردم بفهمانند که آنان نماینده خداي آسمان - اهورامزدا - بر روي زمین می باشند .
- همان ، - 13 زال هنگامی که به یاري رستم آمد درفشی سیمرغ پیکر سفید رنگ داشت - اعتماد مقدم ،1347 ،34 - سیمرغ در اوستا و متون اساطیري بردرختی به نام هرویسپ تخمک به معنی همه تخمه که تخم همه ي گیاهان دارویی در آن وجود دارد ،ماوا گزیده است .در شاهنامه و متون حماسی ،سیمرغ نیروي شگرفی دارد و به کمک پهلوان حماسه بر می خیزد و با نیروي درمانگري خود به آنان یاري می رساند.سیمرغ با نفوذ و چیرگی که در فرهنگ ایرانی دارد ،بی شک باید بسیار مهم و مقدس بوده و از دیر زمان به یادگار مانده باشد .در فرهنگ و اساطیر بسیاري از تمدن ها ،نقش پرندگان به علت نوع حیاتشان و پرواز به آسمان- جایی که در نظر انسان ابتدایی ،ماوراي طبیعت و جایگاه ارواح است بسیار شکوهمند و مقدس جلوه می کند.
براي انسان ابتدایی ،روح نیاکان در گذشته اش در هیات این پرندگان به سوي عالم بالا صعود می کند .و به آسمان ها می رسد و شاید اینها سرچشمه مقدس و توتم شدن این جانور شده است . - انجوي شیرازي ،200، - 106-1359افسانه هاي مربوط به کرامت جانوري ،به طور اساسی از دوره توتم جانوري یعنی دوره ي گرد آوري خوراك که در آن ،گوشت جانوران ،غذاي اصلی انسان ابتدایی است ،سرچشمه می گیرد . - آریان پور ،1380 ،123 - عقاب و شاهین ها گرچه از مدت ها پیش نشان ویژه سلطنتی بودند و از دوره اي بسیار کهن با خداي آسمان ي یا خداي بزرگ ارتباط داشته اند.
از این رو پرچم کوچک گرچه نشان سلطنتس بود چه بسا بعضی از کاربرد هاي طلسم دافع شیاطین را حفظ کرده باشد .این پادشاهان طاهرا نشان هایی شخصی نیز داشته اند .از جمله عقاب یا هلال ماه که به ترتیب بیانگر پیوند یا سر سپردگی شان به ایزدان خورشید و ماه بود . - مستقیم ،1392 ، - 109 پیشینه استفاده از پرچم در بین قبایل چه در جنگ چه در صلح ،به روزگار باستان باز می گردد . آنگونه که از منابع تاریخی بر می آید ،تمدن هاي گوناگون ،شرق و غرب از آن بهره می جسته اند هر چند به طور دقیق مشخص نیست که نخستین بار استفاده از آن توسط چه کسی ودر چه زمانی بوده است. .به گفته شاهنامه درفش شاهنشاهی هنگامی پیدا شد که ستمدیده اي خواسته با ستمگر بجنگد و مردمان را در زیر آن گرد بیایند و داد خود را از بیدادگر بخواهند .با چنین کاري دوست از دشمن پدیدار گردیده است .
با پیدایش سلسله هاي پادشاهی ایرانی و شاید اندکی پیش از آن ،استفاده از پرچم در نبردهاي ایرانیان رایج بود .در سپاه کورش براي حفظ نظم و شناسایی دسته هاي نظامی از درفش رنگارتگ استفاده می شد .گفته شده که پرچم ویژه کورش رنگ سفید داشت و تصویر عقابی زرین و گشوده بال در میانه آن بود .در دوره هخامنشی پرچمی رایج شده بود و این نوع کاربرد پارچه احتمالا تداوم رسوم آریایی کهنی بوده است .
در گلدانی که دوریسیونانی آن را تزیین کرده است سربازان ایرانی پرچمی مربع شکل حمل می کنند که با دو خط اریب متقاطع به چهار سه گوش تقسیم شده که گوش هاي برین و زیرین تیره و قسمت هاي چپ و راست روشن است .در نبرد پمپی ،سربازان ایرانی را با پرچم شرابه دار قهوه اي مایل به سرخی نشان می دهند که گمان می رود در اصل ارغوانی بوده باشد .و عقابی طلایی روي آن زردوزي یا نقاشی شده است .
نشان پادشاهی هخامنشی نماد خورشید بود .اعضاي سلسله هخامنشی از نشانه هاي شخصی نیز استفاده می کردند ،زیرا در معرق کازادل فانونو نیز نشانه داریوش سوم تصویر شده عبارت است از شیر خوابیده اي بر روي تیرکی چلیپایی - مستقیم ،1392 ، - 109 از این نقش مایه هاي جانور نمایانه اي که بر تخت و مسندهاي افتخار این دوره دیده می شود .احتمالا یا نشان مقام بودند یا نشان هاي شخصی اصل نشان هاي اخترانی و جانور نمایانه قریب به یقین نهایتا از صفات اخترانی و جانور نمایانه اي که در بیشت آیین هاي شرق باستان با هر ایزدي متحد شمرده می شد اخذ شده است .
به جز درفش کاویانی ،شاهان ،بزرگان ،کنارنگان و مهتران سپاه هر یک درفشی ویژه داشتند که آن را با نشانه هایی که شاید نشانه ي خاندان آنها بوده است می آراستند و هنگام نبرد آن را با خود می داشتند . در جنگهاي تن به تن اگر پهلوانی فیروزي به دست می آورد درفش خویش را بر می افراشت تا سپاهیان آن را ببینند . - اعتماد مقدم ،1347 ، - 17 از بررسی هاي شاهنامه چنین بر می آید که رویهم رفته دو گونه درفش بوده است :یکی درفش کاویانی یا شاهنشاهی که ویژه دستگاه شاه و دیگري درفش ویژه خاندانها و مانند آن. - همان ،17 - درفش کاویانی نام پیش بند چرمین کاوه آهنگر است که بر ضحاك غاصب خروج کردو پیش بند خود را بر روي نیزه قرار داد و این پیش بند مبناي درفش شاهنشاهی ساسانی شد که درفش کاویان - درفش کاوه - نام داشت .
-2 ارزش و اهمیت درفش
چون پرچم نماد همبستگی لشکر بوده یکی از اهداف مهم دشمن از بین بردن پرچم دار و بر زمین افکندن پرچم بوده است به منظور تضعیف روحیه ي جنگاوري طرف مقابل . به همین دلیل یکی از سمت هاي مهم در میدان مبارزه پرچم داري بود زیرا افتادن پرچم نوعی شکست محسوب می شد و بدنبال آن سبب از هم گسیختگی لشکر می گردید. .بر باور ایرانیان درفش از قداست برخوردار بود زمانیکه گرامی پور جاماسب با دشمن پیکار می کند بر اثر ضربات دشمن دستانش قطع می شود ،پرچم سیاه را با دندان نگه می دارد تا بر زمین نیفتد و پرچم بر افراشته نگاهداشته شود . - فردوسی ،1388 ، - .770 نیروي کشور بستگی به پایداري درفش در آوردگاه داشت .پس از فیروزي در میدان نبرد ،درفش بزرگی را بیرون می آوردند و کوس می زدند و سپاهیان جنگاور هورا می کشیدند.
بدان شورش اندر میان سپاه از آن زخم شمشیر و گرد سیاه
بیفتاد از دست ایرانیان درفش فروزنده ي پرنیان
گرامی چو دید آن درفش چو نیل که افکنده بودند از پشت پیل
فرود آمد و برگرفتش زخاك بیفشاند ازو خاك و بسترد پاك
چو او را بدیدند گردان چنین که آن نیزه آورد بالاي زین
از آن خاك برداشت و بسترد گرد بگردش گرفتند مردان مرد
زهر سو به گردش همی تاختند به شمشیر دستش بینداختند
درفش فریدون بدندان گرفت همی زد به یک دست گرز اي شگفت
