بخشی از مقاله
چکیده
شهر کهن نیشابورکه لایههای باستانی آن در حدود دو کیلومتری بخش جنوب شرقی شهر کنونی نیشابور واقع است، قرنهای متمادی از شهرهای مهم و پررونق خراسان بوده است. این شهر در دورهی ساسانیان بنیان نهاده شد، در دورهی اسلامی عظمت و رونق فوقالعاده یافت، در دوران طاهریان و سامانیان و سلجوقیان ایالاتی کرسینشین و مرکز خراسان بزرگ بوده و بعدا در اثر حدوث زلزلهای سخت و نهایتا بعد از حملهی مغول ویران گشت و درجهی اعتبار پیشین را از دست داد.
بقایای شهر کهن نیشابور که دورهی تاریخی از ساسانیان تا قرن شش هجری را شامل میشود، در ناحیه ای به وسعت 3500 هکتار در جنوب شرقی شهر کنونی نیشابور واقع و شامل ارگ، کهندژ و چندین تپه باستانی است که تا کنون توسط هیئتهای آمریکایی، فرانسوی و ایرانی مورد کاوش قرار گرفته است. مقالهی حاضر با استفاده از روش تاریخی-تطبیقی و با استناد به متون تاریخی سعی در بررسی دورهی تاسیس شهر قدیم نیشابور تا زمان رهاسازی شهر و سپس تطبیق آن با یافتههای باستانشناسی داشته است.
مقدمه
شهر کهن نیشابور قرنهای متمادی از شهرهای مهم و پررونق خراسان قدیم و یکی از بزرگترین شهرهای تاریخ میانهی ایران بود. این شهر در قبل از اسلام بیش از یک محل صرفا مسکونی بوده و به عنوان پایگاهی مرزی در شرق جاده ابریشم کارکرد داشته است - رانت، . - 1 :2013 شهر در دورهی اسلامی نیز موقعیت ممتاز خویش را حفظ کرد؛ این اعتبار و اهمیت به واسطه موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی منطقه در میان کوههای بینالود و کوههای جنوبی شهر بوده که حاصل آن، اعتدال آب و هوا و رشد تولیدات زراعی بوده است.
محدوده شهر کهن نیشابور شامل خرابهها یا آثار مدفون در خاک است که امروزه در حدود دو کیلومتری بخش جنوب شرقی شهر جدید بر گسترهای به فراخی تقریبا 3000 هکتار در کناره جنوب خاوری شهر کنونی نیشابور واقع است. بر این گستره شماری تپه های باستانی به نامهای کهندژ، الب ارسلان، سبزپوشان، شادیاخ، تپه مدرسه، بازار، قنات تپه، تپه تاکستان به چشم می نشیند که ضرورت ساماندهی پژوهشی مستقل دربارهی زمان حیات این محوطهها را اثبات میکند. بیشک شناخت بهتر حیات اجتماعی شهر، نقش مهمی در شناخت منطقی و مستند از تحولات تاریخی اجتماعی ایران ایفا میکند.
در این مقاله با بهرهگیری از منابع تاریخی، و همچنین تطبیق آن با گزارشهای کاوشهای باستانشناسی صورت گرفته در شهر نیشابور، به این سوال پاسخ میدهیم که بازهی زمانی حیات شهر کهن چه دورههایی را شامل میشده است؟ و همچنین دلیل رهاسازی شهر و شکلگیری شهر جدید در شمال غربی شهر کهن چه بوده است؟ این نوشتار از موقعیت جغرافیایی، وجه تسمیه، و حیات شهر در دورهی قبل و بعد از اسلام گزارش میدهد. نتایج تحقیق نشانگر این موضوع است که حیات شهر کهن نیشابور بازهی زمانی از دورهی ساسانی تا حملهی مغول را شامل میشده است؛ همچنین تعدد زلزلههای رخداده در شهر و نهایتا حملهی مغول، موجب فروپاشی شهر کهن و انتقال آن به قسمت شمال غربی محوطهی قدیمی شد.
روش تحقیق
روش تحقیق در این نوشتار مبتنی بر رویکرد تحلیل تاریخی است. گردآوری اطلاعات نیز بر پایهی مطالعات کتابخانهای و گزارشات حفاریهای انجام شده در محوطهی شهر قدیم نیشابور صورت گرفته است.
پیشینهی جغرافیایی نیشابور
شهرستان نیشابور یکی از شهرستانهای بخش مرکزی استان خراسان رضوی است که بین 58 درجه و 19 دقیقه تا 59 درجه و 30 دقیقه طول جغرافیایی و 35 درجه و 40 دقیقه تا 36 درجه و 39 دقیقه عرض جغرافیایی در حاشیه شرقی کویر مرکزی ایران واقع شده است. بخش اعظم این شهرستان در شتد نسبتاً وسیعی قرار گرفته که از شمال بوسیله ارتفاعات بینالود به شهرستانهای چناران و قوچان، از شرق به شهرستان مشهد، از جنوب به شهرستان های تربت حیدریه و کاشمر و از غرب به شهرستان سبزوار و از شمال غربی به شهرستان فاروج در استان خراسان شمالی محدود است.
نیشابور تقاطع مهمی بود که با آسیای مرکزی و چین از راه مرو، پایکند، بخارا و سمرقند، با افغانستان و هند از طریق هرات و با خلیج فارس توسط یزد و اصفهان، و در نهایت از غرب به شهرستان دامغان، ری و همدان ارتباط ایجاد میکرد. همچنین یکی از شهرهای اصلی در مسیر جاده ابریشم بوده است که مانند دیگر شهرها در مسیر این جاده به شدت به وسیله باروها محافظت میشد زیرا قرارگیری در میان دشت و کوهستان، موجب ایجاد باریکهای در مسیر اصلی جاده کاروانرو میکرد و به راحتی آن را در معرض حملات شدید و تهاجم قرار میداد.
امروزه، لایههای باستانی شهرکهن نیشابور در حدود دو کیلومتری بخش جنوب شرقی شهر جدید بر گسترهای به فراخی تقریبا 3000 هکتار در کناره جنوب خاوری شهر کنونی نیشابور واقع و خوشبختانه از شهرسازی جدید کنار گذاشته شده است. بر این گستره شماری تپههای باستانی به نامهای کهندژ، الب ارسلان، سبزپوشان، شادیاخ، تپه مدرسه، بازار، قنات تپه، تپه تاکستان به
چشم مینشیند. نقشه شهر قدیم نیشابور توسط ریچارد بولیت در سال 1966 میلادی با تهیه عکسهای هوایی و مطالعه متون تاریخی و جغرافیایی ترسیم شد
شکل -1 نقشهی شهر کهن نیشابور بر اساس متون تاریخی
وجه تسمیه
در باب وجه تسمیهی نیشابور غالب روایات بر این نکته اتفاق نظر دارند که نام کنونی آن تغییر شکل یافتهی "نیوشاهپور" به معنی کار نیک شاپور است چرا که شاپور اول ساسانی، آن را در محلهای که "پهلیزک" تورانی را شکست داد بنیاد نهاد البته روایاتی هم بنیادگزاری آن را به شاپور دوم ساسانی نسبت دادهاند . ابرشهر نامی است که در دوران ساسانی به آن داده اند
سکه های مکشوفه صحت این موضوع را تایید میکنند، برای نمونه در سکهای که تصویر قباد ساسانی را نشان میدهد کلمهی ابرشهر دیده میشود. برخی ابرشهر را برگرفته از ریشهی اپرناک مربوط به قوم پرنی که از اسلاف پارتیان میباشند، دانستهاند
