بخشی از مقاله
چکیده
در طبقهبندی اساطیر اقوام مختلف، اسطورهی آفرینش جایگاه ویژهای دارد چراکه بنمایهی آفرینش، بنیادیترین سویهی اسطورههاست و اساس جهانبینی هر مذهبی برآن نهاده شده است. این اسطوره دربردارندهی مباحث یا کهنالگوهایی است که تقریباً در همهی روایتهای اساطیری دنیا از جمله حماسههای اساطیری، جایگاه ویژهای دارند.
هدف این جستار تشریح تطبیقی کلاندوره های آفرینش اساطیری و بررسی توصیفی و تحلیلی نمودهای نخستین آفریده و نخستین زوج - زن و مرد - بشر در کهنالگوی آفرینش ایرانی و مسیحی با تکیه بر دو حماسهی اساطیری شاهنامهی فردوسی و بهشت گمشدهی جان میلتون انگلیسی است.
روش تحقیق، کیفی و رویکرد غالب ناظر بر تحلیل ها رویکرد نقد اسطوره ای گاه با تکیه بر گزاره های روانشناختی و گاهی رویکرد توصیفی با تکیه بر گزاره های دینی است. نتیجهی تطبیق تحلیلها، رسیدن به پیوندگاههای محکم این دو اثر بزرگ حماسی در باور یگانهانگار و توحیدی دو شاعر؛ حضور دو سویهی نیکی و بدی در جریان آفرینش هستی؛ بازتاب خِرَد چونان نخستین آفریدهی خداوند؛ و پذیرش تأویل روانشناختی یونگی در کهنالگوی نخستین زوج بشر چونان جلوههای مختلف یک وجود واحد - دو کهنالگوی آنیما و آنیموس - است.
-1 مقدمه
بنمایه ی آفرینش، بنیادیترین سویه و جنبهی اسطورههاست و بیشتر اسطورهها در بردارندهی همین بنمایه هستند و اساس جهان بینی هر مذهبی نیز برآن نهاده شده است زیرا اسطورهها- با هر نام و کارکردی که دارند-اصولاًحاصلِ فرابافتهی افسانه های خیالپردازانهی بدویان، چونان توضیح و تبیین سرآغازها - آفرینشها و پیدایشها - هستند
جهان پیرامون ما- یعنی جهانی که به دست بشر آباد شده است - وتقریباً تمام آنچه در این جهان ، به صورت آیینهای دینی، اندیشهها، عملکردها و رفتارهای ویژهی انسانی و کارهای مهم دنیوی- که هریک یادآور یکی از گونههای متعدّد اسطوره است- رخ مینمایند، جز تقلید صرف از کار آفرینش و فعل ازلی خلقت عالم، منتها در معیاری خُردتر، چیز دیگری نیست. بدینگونه میبینیم که آفرینش یکی از اساسی ترین بنمایه های مُثُلی است و تمامی اساطیر بر بنیاد تفسیر آفرینش طبیعت و بشر توسط قدرت یا قدرتهای فراطبیعی، ساخته و پرداخته شدهاند
آفرینش جهان از دیدگاه اساطیر، ادیان و مذاهب مختلف، به گونه ای گسترده بررسی و به خامهی اندیشه بازگو شده است. اساطیر و حماسه های اساطیری نیز که متعلّق به ایّام پیش از تاریخند و یا موضوع های مهمّ فلسفی و مذهبی را در برمیگیرند
عموماً، یا با ذکر آفرینش جهان، بدون ارتباط مستقیم با کل و مجموع اثر آغاز میشوند و یا به هر حال بنمایههای آفرینش را در آنها میتوان مشاهده کرد. نمونههایی از دستهی اول که با اسطورهی آفرینش آغاز میشوند حماسههای شعرای سومری و نیز شاهنامهی فردوسی هستند و از دستهی دوم که بنمایههای آفرینش را در خود دارند، ریگودا، حماسهی هندوان و بهشت گمشده، حماسهی بزرگ انگلیسی را میتوان نام برد.
از آنجا که از گذشته تاکنون، پژوهشگران در قیاس با دیگر مباحث اسطورهی آفرینش، بیشتر به تحلیل و بررسی »اسطورهی نخستین انسان« در اساطیر گوناگون پرداختهاند، این پژوهش بر آن است از میان مباحث همسانِ اسطورهی آفرینش در دو حماسهی اساطیری شاهنامهی فردوسی و بهشت گمشدهی میلتون، به تحلیل تطبیقی کلاندورههای آفرینش اساطیری، آفرینش نخستین آفریده و آفرینش نخستین زوج بشر در این دو اثر بپردازد.
-2 بحث
-1-2 بازتاب کلاندورههای آفرینش اساطیری در شاهنامه و بهشت گمشده
الف- بازتاب اسطورهی آفرینش و کلاندورههای آفرینش اساطیری در شاهنامه
داستان آفرینش در شاهنامهی فردوسیمنحصراً در حوزهی یک اندیشهی خاص قرار ندارد بلکه برگرفته از باورهای یگانه نگر اسلامی، بنمایهی پندارهای اساطیری ایرانی و گاه اندیشههای یونانی است. شاهنامهی فردوسی اگرچه به طور کلی بازتاب نمادین باورها و دیدگاههای ایران باستان و زرتشت است،امّا دیباچهی آن در رابطه با مسألهی آفرینش، پیش از هر چیز، جلوهگاه باورها و جهانبینی اسلامی شاعر است.
شاید مهمترین عاملی که در شاهنامهی فردوسی سبب همنشینی خوشایند پیروزمندِ این دودیدگاهِ گاهمتفاوت شده است، این است که آفرینش در اوستای کهن و در باور زرتشت نیز همچون اسلام برپایهی توحید و یگانگی استوار است و در گاتها، اهورامزدا خالق عالم است و در آنجا ازثنویّتی که بعدها در مذهب زرتشتی شکل گرفت، نشانی نیست بنده نیز که سراسر، کتاب آفرینش است، دیدگاه یگانهانگار خود را بارها و به روشنی بازتاب میدهد
به طور کلی، در ابیات آفرینش شاهنامه، نمونههای بارزی از ظهور آیات قرآن کریم دیده میشود که به راحتی براندیشهی آفرینش توحیدی فردوسی بر بنیاد باورهای اسلامی،مُهر تأیید مینهد؛ از آن جمله میتوان به دیدگاه فردوسی دربارهی پیدایش جهان و آفرینش هستی از عدم اشاره کرد:
»از آغاز باید که دانی درست // سر مایهی گوهران از نخست
که یزدان ز ناچیز چیز آفرید // بدان تا توانائی آرد پدید
