بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش تلاش دارد به تشریح مفاهیمی در خصوص مزاج چهار گانه انسان از دیدگاه متفکران اسلامی و خصوصیات اخلاقی و روانی که از هر مزاج نشات میگیرد بپردازد و تمایلات هر شخص را با توجه به مزاجی که داراست ، نسبت به یک فضای معماری بررسی نماید و در نتیجه به ارائه الگویی متناسب با کیفیت روحی چهار مزاج اصلی منجر شود. پژوهش حاضر از روش توصیفی- تحلیلی تبعیت می کند که در ابتدا از دیدگاه متفکران اسلامی در خصوص ارکان چهار گانه طبیعت و آشنایی با علم طبیعیات و شناخت مزاج چهار گانه انسان و ویژگی روانشناختی که از این چهار مزاج سرچشمه میگیرد بهره حاصل شد و همچنین از سویی دیگر در خصوص طراحی فضاهای معماری متناسب با ویژگی روانشناختی افراد انجام شد که در نتیجه به ایجاد رابطه ای عمیق بین ویژگی روانی مزاج افراد و مولفه های کاربردی در طراحی کالبد فضا انجامید.
راهبرد این طراحی را می توان در طراحی مراکز درمانی، آموزشی پژوهشی و حتی طراحی مسکونی مراکز فرهنگی در جهت ایجاد فضایی مطلوب و متناسب مزاج افراد طراحی شود و در محیط مطلوب خود به رشد و تعالی برسد. وجه تمایز این پزوهش با سایر پژوهش هایی که تحت این عنوان انجام شده شامل پیوند دقیق تر محیط کالبدی ساختمان با طبیعت باتوجه به خصوصیت مزاج چهارگانه انشان و همچنین معرفی الگویی که در یک بنای معماری خصوصیات هر چهار مزاج در آن دیده شود و این فضاها با یکدیگر در تعامل و و ارتباط باشند و باعث اعتدال روحی روانی افراد شود. از جمله ویژگی این پژوهش با پژوهش های پیشین ارتباط بین مزاج چهار گانه با چهار جهت اصلی جغرافیایی است تا بتوان معماری همساز با اقلیم را تحقق بخشید و با هفت مولفه تاثیر گذار که می تواند فضایی را خلق کرد که با متناسب با خصوصیت مزاج چهار گانه انسان و خلق و خوی روانی وی می باشد. این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر سیاوش رشیدی با عنوان"طراحی مرکزآموزشی پژوهشی طب سنتی شیراز با رویکرد تحلیل مولفه های روانشناختی مزاج چهارگانه انسان"است که در دانشگاه آزاد اسلامی واحد رفسنجان در حال انجام می باشد.
مقدمه
انسان همواره با طبیعت در ارتباط است وبا دستکاری در طبیعت سعی داشته است که بگونهای بهینه طبیعت را در خدمت خود درآورد. این نوع همزیستی به خوبی در طول تاریخ بشر دیده میشود. به عبارتی دیگر بشر از زمانی که سرپناه، مسکن، محیط زیست و... ساخت ومورد بهره برداری قرار داد همیشه به عوامل موجود در طبیعت توجه داشته است و طبیعت را به عنوان یک طرف مهم واساسی در نقشهها و طرحهایش مورد استفاده قرار داده است - کیانی، . - 1380 معماری در هم آمیختن هنر و دانش - فناوری - در جهت خلق محیطی مناسب برای نیازهای انسانی است. - هلمن، - 1381امروزه روان شناسان سعی در تشخیص خلقیات و درونیات افراد هستند تا بتوانند واکنش های حسی، روانی و اخلاقی فرد را در دوران طفولیت و پرورش ذهنی او را با توجه به محیط زندگی او دریابند.در پی آن معماران، معماران منظر، طراحان شهری سعی در نمادینه کردن این یافته ها هستند تا از این مفاهیم در طراحی خود لحاظ کنند و معماری ای متناسب با کیفیات خلقی و روحی انسان بوجود آورند تا هر فرد در محیط مطلوب خود به فعالیت پرداخته و به غایت رشد و تکامل برسد. از این رو نظر بزرگان جامعه شناسی و فیلسوفان اسلامی و همچنین از دیدگاه نظریه پردازان غربی در جهت بسط و تشریح چهار مکتب روانشناسی رفتاری و تجلی آن در طراحی فضای مصنوع بهره برده شده است به این هدف که بتوان به شکل واضح و مبرهنی از شناخت حالات درونی افراد به کشف استعداد در جهت رشد و تعالی آنان قدمی مفید برداشته شود.
پیشینه این تحقیق را می توان در دو حوزه تفکر غربی و اسلامی دنبال نمود. در تحقیقات غربی که به اجمال مروری بر آن خواهد شد، پیش از آنکه محیط جغرافیایی و اقلیمی مد نظر قرار گیرد، به مطالعه تأثیر محیط انسان ساخت بر رفتار انسانی پرداخته شده است؛ همچنین روش تحقیق آن ها از نوع تجربی و آماری است. به عنوان مثال، کریستین نوربرگ شولتز در کتاب روح مکان - 1980 - تلاش نمود ریشه بسیاری از مظاهر فرهنگی- اخلاقی و حتی اعتقادی را زائیده خصلت های محیطی و مزاج منطقه ای و به تعبیر خودش روح مکان آن منطقه معرفی نماید. شولتز، اسلام و همه مظاهر آن را زائیده روح کویر و بیابان می داند و مسیحیت و یهود را به خاطر تکامل در محیط پر برکت فلسطین، حالت تعدیل شده و انسانی معرفی می کند - شولتز، . - 69 : 1388 او تلاش می کند ریشه اعتقادی توحیدی و ظهور مطلق الهی را خصلت بیابان معرفی نماید که ریشه این تفکر به نظریه جبر محیط می انجامد. برخی نظریه پردازان دینی به نظریه روح مکان او پرداخته اند در حالی که به نظر می رسد، اگر بر اساس تعالیم متفکران اسلامی محیط را مظهر الهی بدانیم سخن او می تواند در گام نخست قابل قبول باشد، خداوند در هر منطقه ابتدا از طریق محیط و بعد از طریق دین و معارف بر آن ها تجلی نموده است. تعالی انسان در گرو تکامل از تمایزات اقلیمی و رسیدن به ساحت مشترک الهی- انسانی است - نقره کار و دیگران، . - 103 : 1387 از دیگر تفاوت های دو حوزه تفکر غربی و اسلامی می توان به تفاوت اخلاق و رفتار اشاره داشت. بحث اخلاق، ارزش های انسانی را به همراه دارد، در حالی که رفتارها بدون در نظر گرفتن ارزش مورد مطالعه اند.
همچنین مقاله عبدالمجید نقره کار و همکاران که تحت عنوان بررسی تأثیر محیط ساخته شده بر رفتار و اخلاق از دید متفکران اسلامی و نتایج آن در طراحی که از جمله نقاط مثبت این پژوهش، تشریح اقلیم و اخلاق در تعالیم فیلسوفان و جامعه شناسان اسلامی من جمله سهروردی و ابن سینا و فارابی پرداخته است و تأثیر اقلیم بر مزاج افراد را از دید متفکران اسلامی به روشنی بیان کرده است و مرتضی ملکی در کتاب "هفت پنجره به سوی معماری عرفانی" در فصل اول این کتاب به روشنی در خصوص معمای چهار فصل و طب سنتی و معماری سخن به میان آورده است و انسان را به چهار گروه سنی متناسب با چهار مزاج اصلی تقسیم بندی کرده و چهار معماری پاییزه زمستانه و بهاره و تابستانه را همسو با ویژگی های روانشناسانه آنها بیان می کند و در فصل آخر به معرفی نمونه ی معماری اجرا شده با این ویژگی می پردازد.
طبایع چهارگانه
از امتزاج طبایع اصلی اخلاط بوجود می آید. بین طبایع از همه مهمتر در تکوین اخلاط حرارت و برودت است. اگر حرارت معتدل باشد خون بوجود می آید و اگر حرارت زیاد شود صفرا. همچنین اگر حرارت خیلی زیاد باشد و برودت معتدل باشد بلغم پدید می آید و اگر برودت غلبه کند و انجماد پیدا شود سودا تکوین می یابد. این اخلاط اثر عمیقی در تمام فعل و انفعالات بدن دارد و خود با حرکت و سکون و یا هیجان و آرامش انسان تغییر می کند . - نصر، - 392:1377
عوامل مؤثر در مزاج
مزاج هر فرد انسانی منحصر به او است و اعتدال آن بستگی به نژاد و آب و هوای موطن او دارد. آب و هوا نه تنها از لحاظ عوامل طبیعی در مزاج مؤثر است بلکه از لحاظ نفوذ سماوی و رابطه و انطباق نزدیکی که بین انسان و جهان وجود دارد نیز اثر خود را باقی می گذارد. مثلاً اقلیم چهارم که معتدل ترین اقالیم است موطن مردمی است که مزاج آنان از بقیه ساکنان کره زمین معتدل تر است. مزاج همچنین با عوامل دوری مانند تغییر فصول تغییر می کند و در هر فصل بدن دارای مزاج خاصی است . - نصر، - 396:1377 گفتنی است که عوامل دیگری به جز تغییر فصل در تغییر مزاج افراد موثر است که مهمترین آنها تغذیه است ،درهر فصل خوراکی های مختص به خود وجود دارد که این خود می تواند عامل اصلی بشمار آید و عده ای که به دلیل تغذیه غلط در فصول مختلف اصطلاحا غلبه ی مزاج پیدا می کنند به عنوان مثال شخصی که مزاج مادر زادی او دموی - گرم و تر - است ممکن است به دلیل تغذیه ناصحیح طبع سرد بر او غلبه کندکه تشخیص این موضوع در رفتار ظاهری شخص مشهود است.
آتش، هوا، آب و خاک
چهار ارکان آتش، هوا، آب و خاک نماد صفات عمده و معمولی که ماده ی جسمانی خود را به وسیله ی آن ها در دنیای خاکی بروز می دهد هستند. این ارکان که از اثیر به وجود می آیند و به شکلی تحکیم آن هستند، درون خود صفات طبیعی گرما، سرما، رطوبت و خشکی را به صورت دوتایی و به عنوان عوامل فعال درون تمام مواد جسمانی دارند. ارکان چهار وضعیت بنیادی ماده هستند، چهار حالت تجلی اهمیت کیفی هر جسمی از تمام این چهار مظهر تشکیل شده است، گیرم تنها یکی برآنها مسلط باشد. مثلاً رکن سنتی خاک همان خاک معمولی نیست بلکه جسمی است که انسان بر آن راه می رود و در آن رکن خاک مسلط است. - نادر اردلان، لاله بختیار، - 88 :1390 ولایتی، 1388 احساسات انسان همانند حالات انسان هستند و دایم در حال تغییرند تا انسان به بهترین حال ممکن برسد.همانند چهار فصل یعنی بهار ،تابستان ،پاییز و زمستان.معماری نیز می تواند از این چهار مورد متاثر گردد:
الف:معماری بهاره-حس کودکی و بازیگوشی:
