بخشی از مقاله
چکیده
م عماری روستایی ایران سرشار از ظرافت ها و نکته هایی است که به راحتی قابل مشاهده نیستند و کشف آنها نیاز به تامل و دقت کافی در این معماری دارد.این مقاله بر اساس تجربه چند ساله نگارندگان ،در زمینه تدریس درس روستا برای دانشجویان معماری، نگاشته شده است و سعی دارد تا با رویکردی توصیفی – تحلیلی به بازشناسی کیفیات موثر بر مسکن روستایی پایدار بپردازد.بدین منظور در هر قسمت از مقاله به بازشناسی و معرفی برخی ویژگی های کیفی مسکن در روستا ها می پردازیم و بعد از تحلیل و بررسی جنبه های مختلف این ویژگی ها، به ارائه راهکارهایی ،برای پژوهشگران معماری روستایی ،پرداخته می شود که ایشان را در دستابی به طراحی مطلوب برای مسکن روستایی پایدار، یاری می نماید.
کیفیاتی که در این نوشتار مورد مداقه قرار می گیرند عبارتند از:لزوم» توجه به معنا در معماری روستایی« ، لزوم توجه به نظم منحصر به فرد معماری روستاها با عنوان »نظم بی نظم«،چگونگی برخورد با مفهوم معماری مدولار در معماری روستایی تحت عنوان »مدول طراحی«، لزوم بازشناسی الگوهای معماری روستایی با عنوان »الگوهای طراحی«،لزوم توجه به فرآیند ساخت و ساز در روستاها با عنوان »ساخت خانه« ،لزوم دقت بر نحوه ترکیب کار و زندگی در معماری روستایی تحت عنوان »ترکیب کار و زندگی «،لزوم توجه به مفهوم تعادل در معماری روستایی با عنوان »تعادل پویا«، و سرانجام لزوم بازشناسی عوامل متعددی که در معماری روستایی دخیل می باشند با عنوان »تاثیر عوامل متعدد در مسکن روستایی.«
مقدمه
یکی از اساسی ترین تعاریف توسعه پایدرار که توسط کمیسیون بین المللی برانت - - WCED ارائه شده است ،عبارت است از:"توسعه ای که نیازهای فعلی را بدون خدشه دار کردن توانایی نسل آینده برای برآورده ساختن نیازهای خود برآورده نماید." - الیوت،. - 57 :1387تحقق یافتن این تعریف در حوزه معماری روستایی نیازمند ارائه آموزش صحیح به متولیان ساخت و ساز بناهای روستایی می باشد.
یکی از مباحثی که دانشجویان معماری در طول دوره لیسانس در قالب دو درس دو واحدی به آن می پردازند ،درس روستا می باشد که با عنوان درس روستا - - 1و روستا - - 2در بین اساتید و دانشجویان معماری مصطلح می باشند.
- این دو درس در سرفصل دروس رشته کارشناسی ناپیوسته معماری با عناوی ن دیگری ذکر شده اند ولی در بین دانشجویان و اساتید معماری با همین دو عنوان یاد شده، نام برده می شوند. - هدف درس روستا - - 1 آشنا ساختن دانشجویان با روند بازشناسی معماری روستاهای ایران بعنوان مجموعه هایی منسجم و خودکفا می باشد و عوامل تاثیر گذار در معماری آنها در این درس مورد بررسی و نقد قرار می گیرند. در درس روستا - 2 - دانشجویان بر اساس شناخت بدست آمده در درس روستا - - 1 به طراحی یک خانه یا یک بنای مورد نیاز در روستا می پردازند و سعی می شود که در طراحی این بنا ، تا حد امکان تاثیر عوامل متعدد موجود در روستا درنظر گرفته شود.
یکی از مشکلات دانشجویان و به طور کلی پژوهشگران معماری روستایی در برخورد با معماری روستایی، نا آگاهی از روند بازشناسی معماری روستایی و روش پی بردن به اسرار و رموز نهفته در این معماری می باشد.در مقاله حاضر ، نگارندگان بر اساس تجربه چندین ساله خود در تدریس این دو درس،به معرفی راهکارهایی می پردازند که دانشجویان معماری و پژوهشگران معماری روستایی می توانند با استفاده از آنها،با دقت بیشتری به درک معناها و کیفیات مستتر در معماری روستایی و همچنین دستیابی به مسکن پایدار در روستاها بپردازند و درنتیجه ،بناهایی که طراحی می نمایند همخوانی بیشتری با وضعیت روستاها و روستاییان در زمان حال و آینده داشته باشند.
توجه به معنا در معماری روستایی
معماران همانند سایر هنرمندان با استفاده از ابزاری - مصالح ساختمانی - که در اختیار دارند ،سعی می نمایند تا زندگی مخاطبین خود را از آنچه که هست ارتقاء داده و به آنچه که باید باشد نزدیک نمایند و هر اندازه در این توفیق یابند،طرح ایشان زیباتر به نظر می رسد."زیبایی یعنی تطابق کامل ظرف - بنا و ساختمان - و مظروف - مخاطبین معماری - ،و هر ظرفی به نسبتی که به این تطابق نایل آمد،یعنی به میزانی که در »آنچه هست« با »آنچه باید باشد« قرابت بیشتری بر قرار کرد زیبا تر است." - الکساندر، - 8 :1386در حقیقت مصالح ساختمانی ابزاری هستند که معمار از آنها استفاده می نماید تا زندگی مطلوبتری را که در ذهن دارد برای مخاطبین خود بسازد.از سوی دیگر"معماری مانند هر پدیده دیگری ،از جسم،صورت و جان - معنا - شکل گرفته است.
ناب ترین راه برای دست یابی به جان و معنا،جست و جو و ژرف نگری در صورت است." - ندیمی، - 101 : 1386 باید به این موضوع توجه داشت که در روند تبدیل معانی به صورت معماری ،اتفاقاتی رخ می دهند که باعث می شوند برخی از معانی بطور کامل به قالب صورت در نیایند و این موضوع بازشناسی معانی ای که در ذهن معمار بوده است را با مشکل مواجه می نماید و بازشناسی معنای معماری جز با مداقه و تامل همراه با آگاهی و دانش در صورت معماری حاصل نمی گردد.
در این میان دانشجویان معماری بعنوان افرادی که ساخت و ساز بناهای آینده - و از آن جمله خانه های روستایی - به ایشان محول خواهد شد ،به روستاها مراجعه می نمایند و سعی می نمایند معانی این معماری را دریافت نموده و با توجه به آنها طرح خود را شکل دهند.اما همانطور که اشاره شد،بازشناسی این معانی نیاز به تامل و ژرف نگری همراه با آگاهی در معماری روستایی دارد و نگاه سطحی نگر ،چیزی جز خرابی و کهنگی و فرسودگی در این معماری نمی بیند.در حقیقت بناهای تاریخی روستاها همچون پیران خاموشی هستند که آثار گذر ایام ، بعضا زیبایی و جذابیت ایام جوانی را از چهره ایشان محو نموده است و ظاهر ایشان را پیر و خسته نموده است ولی اگر صاحبدلی در کنار ایشان بنشیند و سر صحبت را با ایشان بگشاید،دنیایی از تجربه و دانش دریافت می نماید و» یک شبه ره صد ساله می پیماید.«
تامل و دقت در آثار معماری روستایی باید با دانشی همراه باشد که بعضا دانشجویان معماری از آن غافلند و وظیفه ما معلمین معماری است که ایشان را راهنمایی ن ماییم و عینکی از جنس دانش و آگاهی به ایشان بدهیم تا بتوانند آنچه که لازمه رسیدن به یک طراحی صحیح است را به دست آورند.اگر دانشجویان معماری ندانند که چگونه با این پیران خاموش - معماری روستایی - انس بگیرند ،ممکن است با یک نگاه سطحی و زودگذر دچار اشتباه شوند و طر احی ایشان یا تبدیل به یک کپی کاری غلط از معماری گذشته می شود و یا هیچ سنخیتی با شرایط موجود در روستا نخواهد داشت و یادآور معماری ای می شود که در شهرهای امروزی نیز قابل مشاهده است. بنابراین به پژوهشگران مسکن روستایی توصیه می شود که با دید شتاب زده به معمار ی روستایی نگاه نکنند و با قدری تامل و دقت در مورد این معماری قضاوت و نتیجه گیری نمایند.
نظم بی نظم
معمولا پژوهشگران معماری روستایی در اولین برخورد خود با این معماری این جمله را بیان می نمایند که »این معماری بی نظم است.« دلیل اینکه این معماری بی نظم به نظر می رسد این است که نظم این معماری با نظمی که ما در شهرهایمان می شناسیم متفاوت است و چون ما نمی توانیم مظاهری از نظمی که می شناسیم را در آن بیابیم با صفت بی نظم از آن یاد می کنیم ."حقیقت این است که آنچه در ما به ظاهر هرج مرج می نماید،نظمی است غنی ،که می خروشد،بزرگ می شود،می میرد،می سراید،می خواند،می خندد،جیغ می کشد،داد می زند،و می خوابد . اگر فقط بگذاریم که این نظم فعالیت های ساختمانی ما را هدایت کند،بناهایی که می سازیم و شهرهایی که در ساختنشان کمک می کنیم چراگاه قلب انسان ها خواهد بود.
" - الکساندر، - 13 :1386 ی کی از مهمترین و سخت ترین کارهایی که یک پژوهشگر معماری روستایی باید انجام بدهد این است که خود را از محدودیت ها و نظام هایی که در شهر با آنها زندگی نموده است رها نموده و آماده درک و بیان نظم دیگری بشود که در روستا وجود دارد ."روستاها را باید به مثابه روستا ن گاه کرد نه نقاطی که قرار است به صورت شهر یا ماکتی از شهر در آیند" - علی الحسابی، - 110 : 1385اصولا برخی جنبه های نظم بر اساس فرهنگ ها ی متفاوت شکل می گیرد و ممکن است یک نوع نظم در یک جامعه،در جامعه دیگری بی نظمی به حساب بیاید ." در این حس نظم مادرزادی ،روند فراگ یری ای نهفته است که می تواند بر حسب محیط و فرهنگ متفاوت باشد،و همین است که ما را در سوگیری هایمان یاری می رساند.بدین ترتیب هیچ گاه چنین نیست که فقط یک نظم ،یک معیار یا یک تعادل مطلوب وجود داشته باشد."
- فون مایس، - 43 :1383 یکی از دلایل دیگری که این معماری بی نظم نامیده می شود این است که پژوهشگران با یک نظام جدید آشنا می شوند ولی نمی توانند برای آن نامی انتخاب نمایند و آن را بیان نمایند.در حقیقت باید این نظم جدید را توصیف و در باره آن با چند جمله صحبت نمود."یک کیفیت محوری وجود دارد که بنای اصلی حیات و روح هر انسان،شهر،بنا، یا طبیعت بکر است.این کیفیت عینی و دقیق است ،اما نمی توان نامی بر آن گذاشت...از آن رو نام گذاشتن بر آن ناممکن است که بسیار دقیق است." - الکساندر، - 17 :1386 اکنون می توانیم معنی جمله ابتدایی این نوشتار را بفهمیم،اینکه فردی می گوید معماری روستایی بی نظم است یعنی اینکه او نتوانسته است نظم موجود در آن معماری را بشناسد. بنا براین به پژوهشگران توصیه می نماییم که در معماری روستایی به دنبال نظمی باشند که از دل فرهنگ و آداب و رسوم روستا می جوشد و برای بیگانگان بی نظم می نماید.
مدول طراحی
یکی از دلایلی که ب اعث می شود معنای مستتر در معماری روستایی بر ما آشکار نشود این است که این معماری در برخی موارد ظاهرا مدولار است و یک سری ابعاد و اندازه ها را در چند جا بدون هیچ تغییری تکرار می نماید ،در حالی که اگر با دقت بیشتری به این قسمت ها نگاه نماییم می بینیم که علی رغم ظاهر مشابه ،این قسمتها دارای تفاوت های ظریفی می باشند که ناشی از توجه روستاییان به تفاوت موقعیت های مختلف برای اجرای یک الگوی مشخص می باشد.در حقیقت روستاییان از یک سری الگوهای کلی برای شکل دادن به کلیت خانه هایشان استفاده می نمایند ولی اجزای این الگوهای کلان با یکدیگر متفاوت می باشند و مدولار نیستند.
این تفاوت های ظریف ناشی از توجه روستاییان به مسائل متعددی - که در قسمت پایانی همین نوشتار به آنها اشاره شده است - می باشد که در معماری خانه های روستایی دخیل می باشند. برای آنکه ظرافت های به کار رفته در این معماری خود را به ما نشان دهند باید توجه داشته باشیم که اگر ظاهر یک بنای معماری در دو یا چند جا شبیه یکدیگر بود ،باید دقت بیشتری صرف نماییم و تفاوت این دو یا چند جزء ظاهرا مشابه را پیدا نماییم.تجربه به ما نشان داده است که تامل در بازشناسی این تفاوت ها منجر به کشف نکاتی باریک تر از مو می شود که دقت و هوشیاری روستاییان در برخود با مسایل متعدد دخیل در معماری را به نمایش می گذارد که در طراحی مسکن روستایی بسیار حائز اهمیت می باشند.
الگوهای طراحی
در معماری روستایی برخی فضاها و برخی رفتارها به صورت کلی تکرار می شو ند ولی در اجزا با یکدیگر متفاوتند. در معماری اصطلاحا به رفتارهایی که در زندگی روزانه تکرار می شوند الگوی رویدادی و به فضاهایی که به صورت کلی تکرار می شوند الگوی فضایی می گویند.
