بخشی از مقاله
ارزیابی کیفیات محیطی با توجه به توسعه محلات سنتی((TND و ارائه راهکارهایی جهت ارتقاء ارزش محلات (نمونه موردی:محله انقلاب بجنورد)
چکیده:
محلات شهری در طول تاریخ بسترساز ایجاد روابط اجتماعی در سطوح مختلف بوده اند ولی متاسفانه در شهرهای امروز ایران نقش و اعتبار محلات کاهش یافته و معیارهای محله شکسته شده و به این ترتیب مفهوم ارزش های محله بی اعتبار شده است. در این راستا باید ارتقای کیفی تک تک فضاهای محله برای رسیدن به مکان های مناسب زندگی مورد توجه قرار گیرد . TNDرویکردی است که از نهضت نوشهرسازی نشأت گرفته و می کوشد به نیازهای محله و ساکنین آن پاسخ مثبت دهد. این رویکرد تلاش می کند با تقویت و بهبود فضای کالبدی محله، تعاملات اجتماعی را افزایش داده و از این مسیر به بهبود حس تعلق به مکان، خوداتکایی اقتصادی و ارتقاء سرمایه اجتماعی به تقویت ویژگی های آن نایل گردد. نوشتار حاضر میکوشد تا فرضیه " ارزیابی کیفیات محیطی با رویکردTNDو ارائه راهکارهایی جهت ارتقاء ارزش محلات " را مورد ارزشیابی قرار دهد. روش مورد استفاده در این پژوهش توصیفی - تحلیلی بوده و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای ، اطلاعات وضع موجود محدوده مورد نظر به صورت میدانی و با استفاده از مصاحبه،مشاهده و پرسشنامه با جامعه آماری 190 نفر از ساکنین شهر بجنورد و بخصوص محله انقلاب بجنورد که یکی از محلات قدیمی شهر می باشد جمع آوری شده است و نتایج حاصل با نرم افزار SPSS پردازش شده و تجزیه و تحلیل آن با استفاده از مدل SWOT صورت گرفته است، سعی بر این بوده تا از این نتایج در جهت ارائه راهکارها استفاده شود.از نتایج تحقیق می توان به کارایی الگوهای شهرسازی جدید و ارتباط آن با ویژگی های شهرسازی ایرانی - اسلامی و حفظ و تقویت این ویژگی ها در شهرهای آینده و ارتقاء کیفیات محیطی و هویتی اشاره نمود.
واژگان کلیدی : کیفیات محیطی، نوشهرسازی ،TND،محله
-1 مقدمه
به دنبال تغییر در شرایط و عوامل موثر بر گسترش و توسعه شهری در دوران اخیر، محله های مسکونی انسان ساخت جایگاه ویژه ای در شکل گیری شهرها داشته اند.به تدریج با تغییر روش های معیشتی و پیامدهای ناشی از آن و هم چنین عدم حفظ تعادل متغیرهای اقتصادی،اجتماعی و زیست محیطی،نوعی گسست کالبدی و فرهنگی و اجتماعی در سطح محلات شهری ایجاد گردید که منجر به ناکارآمدی عملکردی محلات شد.به دنبال مسائل و مشکلاتی که عصر مدرن با خود به ارمغان آورد،نظریه پردازان و شهرسازان در پی ارائه راهکاری جهت رفع این معضلات بودند.منطقه بندی عملکردی و آپارتمان های بلند که ثمره و نتیجه مدرنیته بود منجر به از بین رفتن حس اجتماعی و هویت مکان شد، احساس بیگانگی بین ساکنان محلات روز به روز بیشتر شد و پویایی و سرزندگی از محلات رخت بربست.طراحی ها عموما اتومبیل محور بوده و انسان به عنوان عاملی فرعی در برنامه ریزی ها تلقی شد.به دنبال این مشکلات،جنبشی جدید به نام نوشهرسازی شکل می گیرد که انسان را محور طراحی قرار می دهد و در واقع دیدگاهی شهرسازانه است که بر ایجاد بافت شهری با مشخصه های اصلی پیاده روی ساکنان،تامین مایحتاج و انجام کارهای روزانه زندگی و دارا بودن مقیاس انسانی تاکید دارد و سعی در بازگرداندن پویایی،سرزندگی و پایداری محلات دارد. این تحقیق به ارزیابی کیفیات محیطی با تاکید بر توسعه محلات سنتی((TND در محله انقلاب میپردازد.محله انقلاب به عنوان نمونه موردی انتخاب شده است. با توجه به اینکه محله انقلاب واقع در بافت میانی شهر که شامل قسمتی از دو محله قدیمی بجنورد(پای توپ ومفخم محله) می باشد و موجب تلفیق ساکنان سنتی وقدیمی شهر با ساکنان جدید در این بافت شده است .این محله مجاور خیابان های اصلی شهر میباشد و با توجه به اختلاط کاربری و دارا بودن بافت تاریخی ارزشمند به سبب وجود سبزه میدان و کاروانسرا دارای جذابیت فضایی می باشد،از طرفی ضمن داشتن کوچه های باریک ، مستقیم ، طولانی ، موارد زیادی از بافت فرسوده را نیز دارد و کم عرض بودن کوچه ها عبور ومرور اتومیبل را خیلی محدود ساخته که این امر سبب آرامش نسبی در محیط محله شده است.این تحقیق تلاش دارد با بررسی ویژگی های کالبدی- فضایی ، اجتماعی- اقتصادی و ترافیکی این محله به ارزیابی کیفیات محیطی با توجه به اصول نوشهرگرایی و توسعه محلات سنتی((TND پرداخته و در ادامه راهکارهایی برای ارتقاء محلات ارائه نماید.
-2 اهداف تحقیـق
1-2 اهداف کلان:
- ارتقاء ارزش محلات و تقویت ویژگی های های ایرانی - اسلامی از طریق به کارگیری اصول توسعه محلات سنتی (TND)
- دستیابی به تعاملات اجتماعی بهینه در محله انقلاب
2-2 اهداف خرد:
- تدوین مجموعه ای از راهبردها و راهکارهای مداخله با استفاده از توسعه محلات سنتی برای ایجاد فضایی مطلوبتر در محله انقلاب بجنورد.
- طراحی فضاهایی که میل به برقراری ارتباطات اجتماعی را افزایش دهد.
-3 پیشینه تحقیق
آندرو دوانی و الیزابت پلاتر زیبرک، معماران مقیم فلوریدا به عنوان پیشگام این جنبش شناخته شده اند. رویکرد آنان در ابتدا به نام توسعه واحدهای همسایگی سنتی((TND ،شهرت داشت که در مجتمع های زیستی تفریحی،نوسازی مراکز خرید و محیط های حومه شهری به کار رفته است مطالعات متعددی در رابطه با نوشهرگرایی و توسعه واحد های سنتی (TND) انجام شده است.که ازآن جمله می توان به:
کتاب "منشور نوشهرگرایی"نوشته رندال آرندت...(و دیگران)،ترجمه علیرضا دانش و رضا بصیری مژدهی،1387 اشاره نمود که به معرفی اصول منشور نوشهرگرایی و اینکه نوشهرگرایی چه مباحث جدیدی را ارائه ی دهد پرداخته است.
مقاله "بازآفرینی شهری و رویکرد ایجاد و توسعه محلات سنتی "(TND) که توسط مجتبی رفیعیان و همکاران او تهیه شده است و در سال 1389 در نشریه اینترنتی نوسازی (سازمان نوسازی شهر تهران ) به چاپ رسیده، مفهوم TND و ضرورت ایجاد آن و اهداف این رویکرد را بررسی نموده است. مقاله دیگری تحت عنوان "پیشنهادات رویکرد TND جهت ساماندهی محله" که توسط زهره داودپور و علیرضا خرازی تهیه شده به طور مشخص به مبحث توسعه محلات سنتی و پیشنهادات این رویکرد پرداخته است. بررسی درباره ارتباط تعاملات اجتماعی با بافت محلات و ویژگی های محلات سنتی،در ایران به چند مقاله و کتاب ارزشمند محدود می شود که در ادامه معرفی می شوند.
- پورجعفر، محمدرضا، ادب خواه، مصطفی، "نقش بافت فیزیکی و کالبدی محله های سنتی و واحدهای همسایگی جدید در روابط متقابل اجتماع"، همایش توسعه محله ای چشم .انداز توسعه شهر پایدار، تهران، اسفند. 1383
- فردوسیان، فرشته، "تلفیق مفاهیم شهرسازی سنتی و مدرن ایران"، چاپ دوم، .تهران، انتشارات سیمای دانش،. 1385
- پورجعفر، محمدرضا، تقوایی، علی اکبر، "معیارهای بهینه برنامه ریزی و طراحی بافت مسکونی شهرها با توجه به ارتباطات متقابل اجتماعی"، فصلنامه هنر مدرس، دانشکده هنر .دانشگاه تربیت مدرس، دوره اول، شماره اول، پائیز. 1381
-4 مبانی نظری
1-4 محله
محله یا کوی یک شهر کوچک در دل شهر بوده و برای خودش بازارچه، مسجد، مدرسه و دیگر چیزهای مورد نیاز را داشته است. محله ها به وسیله کوچه هایی به ارسن بازار یا دل شهر وصل می شده است (پیرنیا.(3-5 : 1374 محله یکی از تقسیمات کوچک شهر به شمار می آید که امکانات رفاهی و گذراندن اوقات فراغت در آن برای رفع نیازهای ساکنین تهیه و تدارک می شود .محله از تجمع پیوستگی کم و یا زیاد، معاشرت نزدیک، روابط محکم همسایگی و اتحاد غیر رسمی میان گروهی از مردم به وجود می آید (شکویی.(1365:49 بنا بر عقاید لینچ محله منطقه ای است که دارای خصوصیات مشترکی بوده و برای افراد قابل شناسایی می باشد؛ به گونه ای که فرد به طور ذهنی ورود به آن را حس می کند (چپ من،.(190:1384
2-4 تعریف کیفیت :
چگونگی یک چیز یا پدیده می باشد که تاثیر عاطفی و عقلانی خاص بر انسان می گذارد. کیفیت باعث تمایز پدیده ها از هم می شود و می تواند حاصل فرم (کیفیت های صوری یا فرمال) ، عملکرد (کیفیت عملکردی) و یا معنایی یک چیز باشد (کیفیت معنایی). اگر عناصر روابط میان آنها را تشکیل دهنده ی فضا بدانیم می توان عناصر و کیفیت بین آنها را به صورت زیر دسته بندی نمود:
-کیفیت فضایی
-کیفیت ناشی از سازگاری میان مولفه های کیفیت
-کیفیت سکانس ها (کیفیت موجود در هر سکانس که باعث تفکیک وارتباط آن سکانس با بقیه سکانس ها می شود ، نحوه ارتباط بین سکانس ها)
هر چه تعلق خاطر بیشتری در انسان نسبت به یک فضا وجود داشته باشد آن فضا واجد کیفیت بالاتری است. این امر مستلزم آن است که فضا بیشتر انسان را مخاطب قرارداده و با او در تعاملی سهل تر قرار گیرد ،
نیازهای وی را برطرف کند ظرفی مناسب برای الگوهای رفتاری اش باشد. به عبارتی معنای بیشتری برای بیننده و استفاده کننده داشته باشد تا ادراک، راحت تر و سریع تر انجام شود.
3-4 مفهوم TND
TND طراحی محلات سنتی بر مبنای مقیاس انسانی است، محله ای با قابلیت پیاده روی، تراکم مسکونی متوسط تا زیاد و مرکزی با کاربری های مختلط که در مقابل توسعه حومه ای قرار می گیرد .انواع متفاوتی از حمل و نقل را فراهم آورده و به دلیل افزایش سفرهای درون محله، استفاده از وسایل نقلیه را کاهش می دهد . پیاده روی و دوچرخه سواری را تشویق کرده و با کاهش سرعت وسایل نقلیه، ایمنی را بهبود می بخشد. .(Mccoy,2000) در رشد هوشمند شهری TND این گونه تعریف شده است :محله ای فشرده با کاربری های مختلط مسکونی، تجاری و ساختمان های اداری که در مجاورت و ارتباط نزدیک با یکدیگر قرار گرفته اند .نوعی برنامه ریزی بر اساس اصول پاسخ به عدم کارایی کاربری ها و زیرساخت ها در توسعه های جدید شهری است .این رویکرد با هدف قرار دادن نیازهای متفاوت انسان در پی هویت بخشی به محلات شهری است .( Ohm Brian,2001) در منابع اصول زیادی برای TND اشاره شده است و تقسیم بندی های متفاوتی وجود دارد .در این مقاله به برخی از مهمترین اصول اشاره شده است:
-1توسعه فشرده-2 کاربری های مختلط-3 مسکن های متنوع-4 قابلیت پیاده روی-5 حمل و نقل متنوع -6 خیابان های باریک و بلوک های کوچک
-5 معرفی شهر بجنورد
شهر بجنورد به عنوان مرکز استان خراسان شمالی در مختصات جغرافیایی57 درجه و 19 دقیقه طول شرقی و37 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی در ارتفاع 1070 متر از سطح آب های آزاد در قسمت جنوب شهرستان بجنورد واقع شده است. مساحت شهر در حدود 25 کیلومتر مربع 2500) هکتار) بوده و در فاصله 250 کیلومتری شمال غرب شهر مشهد (مرکز استان خراسان رضوی) قرار گرفته است.
جدول- 1 روند جمعیت شهر بجنورد طی سالهای 1365 تا [1]1390
منظور از محدوده مورد مطالعه،فضای شهری مورد طراحی می باشد که تمام عملیات عمرانی و اجرائی در آن انجام می پذیرد.لذا اطلاعات خواسته شده می بایستی به عمیق ترین و دقیق ترین وجه در این محدوده برداشت و تحلیل شوند (پاکزاد،.(182:1385
با توجه به مطالعات انجام شده و تقسیمات صورت گرفته از جانب شهرداری منطقه ی یک در رابطه با حوزه استحفاضی خود به این نتیجه رسیدیم که: این محله واقع در بافت میانی شهر که شامل قسمتی از دو محله قدیمی بجنورد(پای توپ ومفخم محله) می باشد که مجاورت هسته ی اولیه شهر قرار گرفته و قدمت بالایی دارد و جزء بافت فرسوده شهر محسوب می شود. این محله که در مجاورت بازار شهر قرار دارد. محله انقلاب از جنوب با خیابان طالقانی غربی (شامل میدان شهید،چهارراه مخابرات و چهارراه امیریه)،از غرب با خیابان شهید رجایی، از شمال با خیابان صفا و از شرق به خیابان شهید بهشتی شمالی محدود می شود.
شکل -1 محدوده محله انقلاب[11]
ه
-7 اطلاعات پرسشنامه و نحوه توزیع آن
روش نمونه گیری، شامل تهیه پرسشنامه می باشد. لذا جامعه آماری ساکنین و شاغلینی هستند که در محله انقلاب سکونت دارند. برای برآورد حجم جامعه نمونه آماری از آزمون Kaiser - Meyer - )KMO (Olkinاستفاده شده است که طبق استاندارد بعد از برآورد آزمون در پرسشنامه عدد آزمون KMOباید بزرگتر از 0.6باشد و درستی آن در پژوهش حاضر به شرح جدول ذیل می باشد:
جدول.2 برآورد حجم جامعه نمونه آماری [11]
طبق روش KMO ،جامعه آماری 191 نفر است و پرسشنامه ها بین ساکنین و شاغلین محله در 4ضلع شمالی(خیابان صفا)،جنوبی(خیابان طالقانی غربی حدفاصل میدان شهید-چهارراه امیریه)شرقی(خیابان شهید بهشتی شمالی)غربی(خیابان شهید رضا امامی) توزیع شده است.
-8 ارزیابی و سنجش راهبردها
1-8 ماتریس نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها و تهدیدات((SWOT
تکنیک SWOT به تحلیل و ارزیابی اطلاعات در چهار بخش نقاط قوت (Strength)، نقاط ضعف((Weaknesses، فرصت ها((opportunities و تهدیدات((Threats می پردازد. در این تکنیک این عوامل به دو دسته عوامل داخلی (Internal) و عوامل خارجی (External) تقسیم می شوند، با توجه به این تقسیم بندی، نقاط قوت و نقاط ضعف که فعالیت های قابل کنترل هستند جزو عوامل داخلی و فرصت ها و تهدیدها که به میزان زیادی خارج از کنترل هستند در زمره عوامل خارجی محسوب می شوند. پس از شناخت نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها و تهدیدات، به تبیین راهبردهای تقویت نقاط قوت داخلی و بهبود نقاط ضعف داخلی پرداخته می شود.
2-8 سنجش و تدوین راهبرد
سنجش راهبردهای بهسازی و نوسازی بافت قدیم در ماتریس SWOT، از ترکیب و تعامل فرصت ها و تهدیدات با نقاط قوت و ضعف تدوین می گردد. مجموعه های راهبردی حاصل از ترکیب نقاط قوت و ضعف (عوامل داخلی) با فرصت ها و تهدیدها(عوامل خارجی) به شرح ذیل قابل دستیابی است:
