بخشی از مقاله
چکیده
حسرتِ خاطرات شیرین زادگاه و تلاقی آن با زمان حالِدر مقاومت، و امید رسیدن به سرمنزلِ رهایی، درد کهنی است که با هبوط آدم بر زمین، شروع میشود و از دیرباز، بهعنوان درونمایه بسیاری از آثار ادبی در ادبیات فارسی و عربی پیوند خوردهاند و در دوران معاصر نیز تعامل و تلاقی میان آن دو همچنان ادامه یافته است. این پژوهش میکوشد با نگاهی به دیدگاههای متنوعی که پیرامون کلیت احساسات بشری و چگونگی شکلگیری احساسات انسانی، تلاقی افق رهایی و تبعید را از دیدگاه نشانهشناختیِ عواطف و احساسات در مجموعههای شعری جواد جمیل بررسی کند.
در این بررسی، مهمترین ابعاد مطرح در روایتگوییهای وی: تلاقی اظهار غربت و حس رهایی، نکوهش مظاهر نوین استعمار، آرمان پرسشگری از حقیقت و گفتوگومحوری با عنصر خیال، و بخش پایان آن با تبلور حقیقت در گذر صبر و استقامت اختصاص مییابد ازو پُربسامدترین نشانههای روایی شعر او میتوان به نشانه زمان، شخصیت و مکان اشاره کرد.
مقدمه
ادبیات بهعنوان یکی از اشکال بیهمتای بیداری اجتماعی، نقشی مهم و اساسی در سازماندهی و تشویق ملتها و انسانهایی دارد که برای رهایی مبارزه می کنند. ازاینرو، ادبیات مقاومت را میتوان به فریادِ رسای ملتهای مظلوم و ستمدیده تعبیر کرد؛ فریادی که جرقه آن در عمق جان ادیب زده میشود و شعله آن در پهنه هستی میخروشد. »این ادب پیوسته با مردم میجوشد و میخروشد و با حالات و مناسبتهای آنان در رویارویی با دشمنان، همسو و همساز و با جزرومدهای زندگی مردم همراهی دارد.
گاه شاعر، بهدلیل شرایط حاکم بر محیطش، گفتار رمزگونه را برای ابراز مفاهیمِ خود، بر میگزیند که اقتضائات و بازتابهای خاصی را منجر میشود. در این مقاله ضمن معرفی نشانهشناسی ادبی، سرودههای جواد جمیل براساس این رویکرد، تجزیه و تحلیل میشود و رمزگانهای روایی نمایان میشود. شعر جواد جمیل از جنبههای مختلفی مورد نقد و تجزیه و تحلیل ناقدان و پژوهشگران واقع شده، اما در خصوص تحلیل نشانهشناسی تلاقی افق رهایی و مقاومت تا کنون هیچ پژوهش مستقلی انجام نشده است و نگارندگان تلاش دارند تا با رویکرد روایی شعر سرودههای شاعر را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند.
زندگینامه جواد جمیل
جواد جمیل در سال 1954 م.1373/ ق. در سوق الشیخ، یکی از شهرهای جنوب عراق، به دنیا آمد و سال 1395 ق. با مدرک لیسانس از دانشکده مهندسی فارغالتحصیل شد. اولین اشعار خود را در آغاز دهه هفتاد در روزنامهها و مجلات عراق به چاپ رساند. وی از جمله پیشگامان شاعران معاصر بهشمار میرود و همچنین در انجمنهای ادبی و فرهنگی نیز فردی فعال، محسوب میشود. مجموعههای شعری متعددی همچون: نشیدالثوره، صدیالرفض و المشنفه، یسألونک عن الحجاره، شظایا البحر، للثور فقط و حکایا المنفی... دارد که دو دیوان شظایا البحر و حکایا المنفی وی به زبان اسپانیائی ترجمه شده است. - الحسن، - 214 :1418 جمیل تا قبل از سرنگونی صدام در بین کشورهای سوریه، عربستان، لبنان و ایران در رفتوآمد بود. وی هم اکنون سردبیر مجلهی »الهلال للأطفال« در عراق و از مسئولان بلندپایه حزب »الدعوه« میباشد.
نشانه شناسی
بحث و بررسی پیرامون نشانهشناسی، عمدتاً از دو منبع یعنی آرای فردیناندوسوسور - Ferdinand - 1857-1913 - - de Saussure، زبانشناس سوئیسی و از مهمترین شخصیتهای پایهگذار مکتب ساختارگرایی و نوشتههای چارلز ساندرز پیرس - Charles Sanders Peirce 1931 - ، یکی از مؤسسان مکتب اصالت عمل - پراگماتیسم - و بنیانگذار نشانهشناسی، سرچشمه گرفته و رشد و گسترش یافته است. هرچند نشانهشناسی را میراث سوسور میدانند، اما با افکار و نظریات پیرس، نشانهشناسی به رشتهای مستقل تبدیل شد و به مثابه وجهی بین رشتهای برای بررسی پدیدهها تکوین یافت.
از نظر پیرس، نشانهشناسی چارچوب ارجاعی است که هر مطالعه دیگری را در بر میگیرد. او میگوید: هیچگاه نتوانستهام چیزی را مطالعه کنم – هرچه میخواهد باشد، اخلاق، نجوم، ریاضیات، جامعه شناسی، تاریخ و...- و به آنان چونان چیزی غیر از مطالعه نشانهشناختی نگاه کنم.
تقریباً همزمان با پیرس، سوسور معتقد بود که میتوان علمی را طراحی کرد که به بررسی زندگی نشانهها در دل زندگی اجتماعی بپردازد و این علم بخشی از روانشناسی اجتماعی خواهد بود و نشانهشناسی نامیده میشود. درواقع، »سوسور بر کارکرد اجتماعی نشانه تاکید میکند و پیرس بر کارکرد منطقی آن.
اما این دو جنبه رابطهای دوسویه با یکدیگر دارند، بهطوری که امروزه اصطلاحات «Semiology» و «Semiotics» یک رشته واحد را نشان میدهند. اروپائیان اغلب اصطلاح نخست را به کار میگیرند و انگلیسیها و آمریکاییها اصطلاح دوم را.
آثار یوری لوتمان - JUrij Lotman - ، نظریهپرداز روسی و بنیانگذار مکتب نشانهشناسی تارتو - Trartu School - of Semiotics و مایکل ریفاتر - Micheal Riffaterre - ، ناقد امریکایی فرانسویتبار، مُدل-های انتقادی مهمی برای تجزیه و تحلیل شعر فراهم آوردهاند. به نظر لوتمان، متن شعری نظامی پیچیده است که در آن، هر یک از اجزا با هم در ارتباط هستند؛ زیرا هر شعری دارای نظامهای متعددی از جمله قافیه، وزن و عناصر واژگانی است و تأثیری که بر خواننده میگذارد ناشی از برخوردها و کشمکشهای میان این نظامهاست.
ریفاتر در کتاب نشانهشناسی شعر دو سطح برای متن شعری قائل میشود: سطح محاکاتی - متن بهمثابه بازنمود واقعیت، زنجیرهای از واحدهای اطلاعاتی متوالی - و سطح معنایی - متن بهمثابه واحد معنایی یکهای که برپایه تفسیر ساخته میشود - . خواننده برای فهم متن شعر در سطح نشانهای- ادبیت شعر- باید از سطح محاکاتی آن عبور کند و به سطح معنایی شعر برسد.
