بخشی از مقاله
چکیده
موضوع این مقاله تحلیل صدادار شدن گروه خاموش زنان در رمان سووشون است. چارچوب نظری پژوهش نظریه »گروه های خاموشچِریس« کرامارا است. رویکرد روش شناسی مقاله، نشانه شناسی بارت است. از آن جایی که تمرکز این تحلیل بر»صداها« است، رمزگان های نشانه شناختی همان صداهای متن تعریف شده اند. براساس کاربست نظری مطالعه،سکوت و صدادار شدنِ واحد تحلیل یعنی زری-نقش اول زن داستان- ابتدا در هر فصل و سپس در کل داستان به عنوان رمزگان نشانه شناختی توصیف، تحلیل و در آخر تفسیر شده است. یافته های مقاله نشان می دهند که صداها در سووشون »دارای قدرت « و »ندار قدرت « هستند: ترس از دیگری، عامل اصلی سکوت، خاموشی و خفقان نه فقط زری بلکه دیگر شخصیت ها در این روایت مستندگونه از تاریخ ایران معاصر است. تنها راه ادامه حیات در »صدادار ماندن « است؛ حتی فریاد کشیدن تا آستانه دردناکی آن هم به هر قیمتی حتی مرگ.
تبدیل »الگوی خاموشی به صدادار شدن« به واسطه کنشی است که زری در پایان سووشون بدان دست می زند: یعنی مقاومت دربرابر قدرت حاکم - همان گونه که کرامارا و آردنرها در نظریه »گروه های خاموش« می گویند. در عمل، همان طور که زری و سکوت او می شکند و از بی رنگی سکوت به صدایی پررنگ تبدیل می شود، تجربه خاموشی و پذیرش الگوی مردانه نیز به تجربه صدادارشدن و آغاز شکل گیری الگویی زنانه می انجامد. کنش های زری یا » نماد زن « به بروز یا ظهور تجربه یکتایی منتهی می شود که به تدریج خود به نماد کنش گری اجتماعی زن بدل می گردد. این امر، آن گونه که نظریه کرامارا به مقوله جنسیت و به طور خاص زنان نگاه می کند، تبدیل سلطه یک جانبه مردان بر زنان را به مشارکت اجتماعی زنان برملا می کند. این الگو به تدریج به پذیرش تجربه زنانه و در نهایت، به پذیرش الگوی زنانه منجر می شود.
واژههای کلیدی: گروه های خاموش، خاموشی زن، سووشون، خوانش نشانهشناختی، صدادار شدن زن، الگوی کنش زنانه.
درآمد
سووشون از زمان نخستین انتشار تاکنون، یکی از پرفروش ترین رمانهای تاریخ ادبیات در ایران است که تا به امروز، بارها تجدید چاپ و به 17 زبان مختلف نیز ترجمه شده است. دانشور اندکی پیش از مرگ آلاحمد در سال 1348، رمان سووشون را منتشر کرد. وی نخستین زن ایرانی است که به صورتی حرفهای به زبان فارسی داستان می نوشت و مهمترین اثر او نیز رمان سووشون، رمانی مشتمل بر بیست و سه فصل و با نگارشی به سبک واقع گرایانه است که وقایع و تصویرسازی خود را از تاریخ واقعی ایران در زمان رضاشاه و در سال های اشغال انگلیسی ایران، وام گرفته است. بسیاری از شخصیت ها در این اثر تاریخی اجتماعی، بازسازی شخصی های واقعی و یا شخصیت های حقیقی نزدیک به خود نویسنده در آن دوران هستند.
با توجه به مطالعات انجام شده، به رغم قرابت نظریه گروه های خاموش با سنت تاریخی خاموشی سیاسی و اجتماعی گروه زنان در ایران براساس جستجوهای متعدد برای اولین بار در ادبیات معاصر ایران است که در حوزه میان رشته ای ارتباطات و ادبیات، کاربست نظریه »گروه های خاموشچِر« یس کرامارا در یک رمان ایرانی به رقم آمده است؛ آن هم به قلم تنها رمان نویس زن پیش از انقلاب -به گواه مستندات مکتوب- که خود روشن ترین نماد صدادار شدن زن در زیست-جهان اجتماعی و بافت فرهنگی ایران است. سووشون محمل پژوهش ها، مقاله ها و هم اندیشی های متعددی در چند دهه گذشته بوده است. با توجه به مسأله این مقاله از منظر فمینیستی و با رویکرد نشانه شناختی، در ادبیات موضوع آن دسته از مطالعاتی به طور ویژه ذکر شده اند که رویکردی زبان شناختی و یا تاریخی-اجتماعی به سووشون داشته اند.
لیلی جمالی و راضیه جوانمرد، در مقاله »مقایسه نمود های جنگ در رمان سووشون سیمین دانشور و رمان اسیر خشکی ها اثر دوریس لسینگ درپرتو نقد زنانه شوالتر« که در مجله ادبیات تطبیقی - سال88، شماره - 11 منتشر شده است، مقوله جنگ در سووشون دانشور را روایتی واقع گرایانه، اجتماعی، تلخ و البته مبتنی برتجربه شخصی نویسنده دانسته اند که معطوف به ایستار دانشور برای ایستادگی، دست نکشیدن از مبارزه و در نهایت امید به آینده و صلح است.سووشون رمانی مبتنی بر صداها است: صداهای خاموش شده، صداهای نشنیده، صداهای به آستانه شنیدن آمده و صداهای بلند دردناک.
از سه عنصر اصلی هر داستان یعنی » گفت و گو، توصیف و روایت قصه«، جز اندک مواردی که توصیف گذشته شخصیت ها و روایت موجزی از وقایع اجتماعی بیرون است، سووشون به طور قطع با گفت و گو به پیش می رود و این صداها یا نقش های متعدد داستان هستند که بار روایت را به دوش می کشند. از این جهت، انتخاب سووشون برای مطالعه کاربست نظریه »گروه خاموش
زنانِچِریس« کرامارا می تواند دلیل محکم دیگری نیز داشته باشد: »صداهای خاموش زنواری1« که داستانی با ریشه های واقعی از جریانات ایران پس از رضاخان را روایت می کنند و از زاویه دید یک زن تاریخ ایران معاصر را مشاهده و تشریح می کنند. صدای اصلی یک صدای زنانه است: زری. صدای پشت پرده نیز به مانند صدای سوفلور نمایش های آیینی باستانی یک زن است: سیمین دانشور.
دانشور با نگاه و رویکردی ویژه که به تحولات سیاسی و اجتماعی دوره معاصر داشته، میان عناصر اجتماعی، سیاسی و اسطوره ای پیوند برقرار کرده است. این رویکرد و نگرش ویژه با دیدگاههای دیگران متمایز بوده است که میتوان از آن به جهان نگری و ایدئولوژی ویژه وی نام برد. از دیدگاه تحلیل گفتمان انتقادی، سیمین دانشور در این اثر با انتخاب واژگان خاص، استفاده از جنبه های حماسی و اساطیری و پیوند آن با مذهب و تعمیم دادن این عنصر به دوره معاصر، هویت مستقل انسان ایرانی را جستوجو کرده است. وی موفق شده است از طبقه متوسط جامعه، قهرمان ضداستعماری بسازد و تحول طبیعی و تدریجی نقشپذیر زن را از همسری خانه دار تا مصلحی اجتماعی ارتقا دهد. - قبادی، - 1388
در مقابل پژوهش مصاف با دگری:بازخوانی سه رمان فارسی در پرتو گفتمان غربزدگی از یوسف اباذری و شاپور بهیان - - 1386، که خوانشی مردانی از صداهای زنانه در سووشون است، بر این گزاره اصرار دارد که:سیر داستان دلالت بر گذر زری از این حالت خودباختگی و رسیدن به خودی است که البته به قیمت مرگ اسطوره وار شوهرش، یوسف به دست آمده است. مرگی که یادآور واقعه کربلا و اسطوره سیاوش در شاهنامه است. یوسف، تندرو و اصولی است. حرف حرف خودش است. با کسی هم تعارف ندارد. حتی با زنش. در مقابل این آدم، فعال و مبارز، زری قرار دارد که زنی است منفعل و ساده که قدرت نه گفتن به خواسته های نادرست آدمهای بد داستان ]را [ ندارد... هدف زری حفظ خانواده اش است اما این هدف هیچ کنشی در او بر نمی انگیزد. - صص 110 تا - 117
به نظر می رسد این تحلیل از منظر » نظریه گروه خاموش«با صدایی کاملاً مردانه به قلمی زنانه و روایتینه صرفاً زنانه پرداخته و سووشون را -به هر علت نامعلوم-به تقابل ظاهری دو شخصیت اصلی آن بدون پرداختن به بیشمار زاویه های و جزئیات موجود در داستان-فروکاهیده است. برخلاف این تحلیل، چنان که در پژوهش حاضر می بینیم نه زری از ابتدا فقط ناتوان است و نه غیبت های یوسف برای نمایان کردن ناتوانی های زری است؛ نه زری در بی کنشی به سر می برد و نه مرگ یوسف -دست کم به تنهایی-عامل خودآگاهی زری است. در آن سر داستان، دهباشی در رویکردی انتقادی خود باور دارد که سووشون در پایان به یک رمان فلسفی تبدیل می شود. گلشیری می باوراند که پایان سووشون تجسم چشم اندازی
