بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر به مطالعه رمزگانها و نقش آنها در خوانش اشعار مثنوی معنوی مولانا میپردازد. در این پژوهش، براساس الگوی رمزگان بارت به بررسی شش داستان منتخب از دفترهای اول و دوم »مثنوی معنوی« پرداخته شده است. رمزگان، مجموعه قواعدی است که بر اساس آن عناصری انتخاب میشوند که با دیگر عناصر ترکیب شده، عناصر جدیدی میسازند. رمزگانها عبارتند از: رمزگان هرمنوتیکی، رمزگان دالی، رمزگان نمادین، رمزگان فرهنگی و رمزگان کنشی. نتایج برگرفته از این پژوهش عبارتند از این که به عقیدهی بارت نمیتوان برای همه داستانها یک الگوی واحد یافت و هر داستانی با توجه به چگونگی درهم بافته شدن رمزگانها، یک الگوی مختص به خود دارد و ممکن است. در یک داستان، بسته به نوع داستان، یک یا دو رمزگان بیشتر از بقیه رمزگانها به کار رفته باشد، چنان که در داستانهای بررسی شده، رمزگانهای دالی و فرهنگی به مراتب بیشتر از سایر رمزگانها به کار رفته است و تعداد رمزگانهای دالی و فرهنگی در داستان شیر و نخجیران بیشتر از داستانهای دیگر مشاهده میشود.
.1 مقدمه
نحلیلهای نشانه شناختی در مورد همه چیز همچون مد، تبلیغات تجاری، فیلمهای سینمایی و سریالها، تحلیل شخصیت افراد، آثار هنری- بصری، مباحث زیبایی شناختی، به کار گرفته میشود . بنیادیترین مفهوم در نشانهشناسی "نشانه" 1 است. نشانهشناسی 2 در اصل به معنای علم نشانههاست. واژه سمبوتیک از ریشه یونانی سمیون3 یا نشانه است و از آن برای توصیف تلاشی نظام یافته برای فهم این مسئله که نشانهها چیستند و چگونه عمل میکنند استفاده میشود. آسابرگر 1379 - ، به نقل از عقیلی و احمدی، » - 1390اصطلاح نشانهشناسی در پیوند با سی. اس. پیرس، فیلسوف آمریکایی است و اصطلاح علم نشانهها را فردینان دو سوسور، زبان شناس سوییسی به کار میبرد. هر دو اصطلاح به چگونگی تولید و انتقال معانی مربوط میشوند.« پاکتچی 1388 - ، به نقل از عقیلی و احمدی، - 1390 در این باره میگوید:
»نشانهشناسی در دورههای مختلف زمانی دارای ماهیت مختلفی بوده است. در اوایل قرن بیستم نشانهشناسی یک نگاه ذات گرا داشته است. در این دوره به خودِ نشانه تأکید میشد و ماهیت - طبیعت- حقیقت - نشانه مورد توجه است. اینکه چگونه دلالت اتفاق میافتد و دال و مدلول چه رابطهای دارند؛ برخی از گونههای دلالت یک نشانه چیست؟ و نظایر آن از مباحث این دوره است . در اوایل قرن بیستم، نشانه را با دلالتهای آن، با یک کد و رمزگان مورد توجه است.
بنابراین در اوایل قرن بیستم برداشت از نشانهشناسی یک تفکر ابتدایی و ساده است. نشانهها با رمزگانهایی شناسایی میشود. به همین دلیل اگر سیستم کدینگ و رمزگانها شناخته شود، رمز گشایی انتقال صورت میگیرد. در این دوره، نشانهها کدینگ است مثل اینکه مراسمی، پوشیدن لباس سیاه کُدی است برای عزاداری.« در دوره دوم که مربوط به اواسط قرن بیستم میباشد، نشانهشناسی بینامتنی مطرح میشود. این دیدگاه توسط میشل باختیل روسی، و سایر نظریه پردازان اروپای شرقی به اروپا به ویژه در فرانسه نفوذ پیدا کرد. نشانهشناسی بینامتنی بیانگر این است که برای مطالعه نشانهها باید آنها را در یک ارتباط گفتگویی و دیالوگی جستجو کرد. هر نشانهای به مجموعهای از نشانههای قبلی و پیشین متن ارجاع داده میشود یا به عبارت دیگر متنهای قبلی و متن-های حاضر در مقایسه با هم معنا پیدا میکند. محور مطالعه در این مرحله روابط بینامتنی است .
یکی از مهمترین نظریه پردازان این دیدگاه، رولان بارت است که مکتب بارت را که همان مکتب بینامتنی است ارائه نمود. مثلاً برای درک معنای نوشتههای یک نویسنده حاضر باید به متنهای پیشین نویسندگان دورههای قبل مراجعه شود. استفاده از مفاهیم خاص توسط نویسندگان فعلی باید با مراجعه به مفاهیم و کاربردهای آنها در دورههای قبل روشن و تبیین شود. به عبارت دیگر، دلالتهای این مفاهیم را باید در نوشتههای قبلی جستجو کرد - همان - . در دوره سوم و در دوره کنونی، از نشانهشناسی با عنوان »نشانه شناسی فرآیندی« یاد میشود. معنی آن این است که در واقع شناخت معنای نشانهها در قالب یک فرایند اتفاق میافتد. با حذف » فرایند« ، نشانه قابل درک و معنا نخواهد بود. امروزه اعتقاد بر این است که دلالت در یک فرایندی اتفاق میافتد و بنابراین در دوره سوم، تولید دلالت جدید در یک فرایند بهوجود میآید. - همان -
با توجه به الگوی رمزگان بارت وجود چه رمزگانهایی در »مثنوی معنوی« مولوی را شاهد هستیم؟ در این مقاله با استفاده از رمزگانهای پنجگانه بارت که شامل: رمزگان هرمنوتیکی، رمزگان دالی، رمزگان نمادین، رمزگان فرهنگی، رمزگان کنشی میباشد به تجزیه و تحلیل داستانهای منتخب از مثنوی معنوی پرداخته میشود. رولان بارت، مقاله نویس و منتقد ادبی و اجتماعی بود که نوشته هایش درباره نشانه شناسی، مطالعه نمادها و نشانه ها باعث ایجاد نوعی جریان ساخت گرایی و نقد مدرن شد . او روش نقد سنتی را در کتاب » درباره راسین، «1963 به کناری نهاد و به متن به عنوان نظام نشانه ها نگریست که در کتاب »اس/ زد، «1970 از این هم پیشتر رفت و داستان کوتاه سارازین، اثر انوره دو بالزاک را با تحلیل نشانه شناختی بررسی کرد و در آن به نقش فعال خواننده در ساخت روایت بر مبنای قراین موجود در متن اشاره کرد.
در این پژوهش تعداد چهار داستان از دفتر اول مثنوی معنوی و دو داستان از دفتر دوم برگزیده شده است. مثنوی، مشهور به مثنوی معنوی - یا مثنوی مولوی - ، نام کتاب شعری از مولانا جلالالدین محمد بلخی شاعر و صوفی ایران است . این کتاب از 26000 بیت و 6 دفتر تشکیل شده و یکی از برترین کتابهای ادبیات عرفانی کهن فارسی و حکمت پارسی پس از اسلام است. این کتاب در قالب شعری مثنوی سروده شده است.
اگر چه پیش از مولوی، شاعران دیگری مانند سنائی و عطار هم از قالب شعری مثنوی استفاده کرده بودند ولی مثنوی مولوی از سطح ادبی بالاتر برخوردار است. در این کتاب 424 داستان پی در پی به شیوهی تمثیلی سختیهای انسان در راه رسیدن به خدا را بیان میکند. هجده بیت نخست دفتر اول مثنوی معنوی به نی نامه شهرت دارد و چکیدهای از مفهوم 6 دفتر است. این کتاب به درخواست شاگرد مولوی، حسامالدین حسن چلبی، در سالهای 662 تا 672 هجری1260 / میلادی تألیف شد. مولوی در این کتاب مجموعهای از اندیشههای فرهنگ اسلامی را گردآورده است - همایی، . - 1366
در این پژوهش تعداد چهار داستان از دفتر اول مثنوی معنوی و دو داستان از دفتر دوم برگزیده شده است، که این داستانها به ترتیب در دفتر اول مثنوی شامل دیباچه - ابیات - 1-34، حکایت مرد بقال و طوطی - ابیات 247 تا - 323، حکایت نخچیران و شیر که این حکایت به چندین بخش تفکیک شده است - ابیات 900 تا - 1372 و داستان بازرگان که طوطی، او را پیغام داد که طوطیان هندوستان که باز این داستان شامل چندین بخش میباشد - ابیات 1547 تا - 1848 و از دفتر دوم مثنوی داستان باز سلطان و ویرانکده جغدان - ابیات 1131 تا - 1191، عکس تعظیم پیغام سلیمان - ع - در دل بلقیس - ابیات 1601 تا - 1632 مورد بررسی قرار میگیرد.
پس از مطالعه و بررسی دقیق دفتر اول و دفتر دوم از »مثنوی معنوی« ابیات نشاندار تعیین میگردد. سپس براساس الگوی بارت، این ابیات مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرند. پس از تحلیل و تعیین بسامد وقوع هر رمزگان، پر بسامدترین و کم بسامدترین آنها معرفی میشود. تجزیه و تحلیل متون کلاسیک ادبیات فارسی از جمله تحقیقات ارزشمند در زبانشناسی نوین فارسی است. در این میان رمزگانهای بارت که به شیوهای پساساختار1 گرایانه به این تحلیل کمک میکنند، جایگاه ویژهای دارند. بنابراین پژوهشگران به یاری نشانهشناسی و الگوی رمزگان بارت سعی در ارائهی تأویل و تفسیری متفاوت از داستان مثنوی معنوی داشته است.
.2 پیشینه پژوهش
از نظر فرهنگی - 9 :1389 - نقد و بررسی آثاری که در زمینه نشانهشناسی در ایران نوشته و منتشر شدهاند، گویای این واقعیت است که بحث نشانهشناسی در ایران بیشتر در حوزههای دانشگاهی و آن هم در رشته زبانشناسی رواج داشته و ابعاد وسیع آن در ایران چندان گسترش نیافته است. بیشتر آثاری که در زمینه نشانهشناسی در ایران چاپ و منتشر شدهاند، یا ترجمهاند و یا ترجمه- تألیف محسوب میشوند و در آنها بیشتر به بیان مباحث نظری و تکراری پرداخته شده است و در کمتر مقاله و کتابی میتوان به الگوی عملی برای پژوهش نشانهشناختی دست یافت. میتوان گفت ترکیبی از نظریات و رویکردهای نشانهشناسان، در آثار ترجمه شده و یا تألیفی راه یافته است.
به این سبب، رویکردها و مبانی پژوهشهای نشانهشناسان ما چندان مشخص نیست. در واقع بیشتر محققان ایرانی در این رویکرد براساس نظام مشخصی عمل نمیکنند . البته به این نکته نیز باید تأکید کرد که نمیتوان برای بررسی همه متون الگوی واحدی از نظام نشانهشناختی ارائه کرد؛ بلکه باید هر متن را با توجه به قالب و محتوا تحلیل کرد. در زمینه نشانهشناسی متون ادبی فارسی، اعم از شعر و نثر، نیز هر چند پژوهشهای درخور توجهی که همه ابعاد تحلیل نشانهشناختی را در برگیرد، انگشت شمار و نادرند؛ اما میتوان گفت گامهای خوبی در این مسیر برداشته شده است. - همان -
بابک احمدی، پژوهشگر فلسفه هنر، از نخستین کسانی است که به نشانهشناسی و نقش آن در بررسی متون توجه کرده است. او در کتاب ساختار و تأویل متن - 1370 - ، از دیدگاههای سوسور، پیرس، موریس، پروپ، بارت، تودورف، اکو و دیگران بهره گرفته است . به نظر او، ساختار متن ادبی به معنای مجموعهای از مناسبات درونی نشانه-های متن است و ساختارگرایی کوششی است برای راهیابی به دنیای نشانههای هر اثر ادبی؛ یعنی کشف رمزگان و نشانههای تازه آن و فهم روابط درونی آنها. احمدی در این کتاب به ساختار و تأویل متن پرداخته است؛ اما در اثر دیگرش از نشانههای تصویری تا متن، که چاپ اول آن در سال 1371 منتشر شد، از نشانهشناسی متن پا فراتر نهاده و به بررسی دلالت نشانههای دیداری علاقه نشان داده است.
