بخشی از مقاله
چکیده
داستانک یکی از انواعمهمّ ادبیات داستانی در دنیای امروز محسوب میشود که به دلیل ایجاز و حجم کم آن بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با بهرهگیری از رویکرد نشانهمعناشناختی به تحلیل انواع نظامهای گفتمانی ازجمله نظامهای تجویزی، القایی، تنشی و... در داستانکهای معاصر فارسی پرداخته میشود. نشانهمعناشناسی یکی از ابزارهای علمی تحلیل نظامهای گفتمانی است که سازوکارهای شکلگیری و تولید معنا را در متون بررسی و تحلیل میکند. بررسی نشانهمعناشناختی داستانکها مشخص میکند که مؤلفههای گفتمانی در بیشتر آنها در ارتباطی پیوسته با نشانهمعناها و عوامل و کارکردهای گفتمانی قرار دارند و گفتمانهایمتنوّع ومتعدّدی را در متن ایجاد میکنند.
1مقدّمه.
داستانک یکی از گونههای داستان است که به نامهایی ازجمله داستانکوتاهِ کوتاه، داستان فلش، داستان لحظه، داستان برقآسا و داستان ناگهانی خوانده میشود. داستانک قالبی است که در چند خط یا حداکثر یک صفحه نوشته میشود و در پی کشفی ضربهزننده است. این کشف میتواند غافلگیر کردن خواننده و ایجاد شوک، شوخی و یا نمایش لحظه ای باشد. این نوع سبک داستاننویسی همواره تداعیگر مفهوم کم و کوتاهبودن و نوعی »کاهش« است. رویکرد جهان ادبیات به داستانهای مینیمال در حقیقت انعکاس ایجازگریهایی است که پیش از آن در واقعیتهای عینی رخ داده است - مدرسی و رضیئی، . - 328 :1391
در این پژوهش نمونههایی از داستانکهای معاصر فارسی از کتاب کشف لحظه با بهرهگیری از رویکرد نشانهمعناشناختی بررسی میشود. کتاب کشف لحظه شامل داستانکهای صد نویسنده برتر مسابقه کشف لحظه است و علیرضا محمودی ایرانمهر آن را تدوین کرده است. گردآورنده این مجموعه معتقد است که تنها عنصری که در تمامی متونموفّق مجموعه کشف لحظه و شاید همه داستانکهای خوب وجود دارد، »اپیفنی« یا همانتجلّی«» استتجلّی. آن تلنگری است که داستان بر جان ما میزند ولذّت،تأمّل و تأثیری توصیفناپذیر برجای میگذارد.تجلّی آن مزه توصیفناپذیری است که گاه در انحصار سبک یک نویسنده میماند. تمامی خلاقیت نویسنده در خدمت ایجاد همین کیفیت است. از این رو ممکن است داستانکی را بخوانیم که فقط از چند کلمه تشکیل شده است،امّا احساسی در درونمان برجای گذارد که عاطفه و آگاهیمان را تحریک میکند. شاید به همین دلیل است که بهترین عنوان این گونه داستانی فلشفیکشن است؛ فلش وجرقّهای که لحظهای ازتجلّی را آشکار میکند - محمودی ایرانمهر،. - 10-5 :1390
در زمینه تحلیلهای نشانهمعناشناختی میتوان به آثار حمیدرضا شعیری ازجمله کتاب تجزیه و تحلیل نشانهمعناشناختی گفتمان - 1385 - و مقالات »از نشانهشناسی ساختگرا تا نشانهمعناشناسی گفتمانی1388 - «الف - و »مطالعه نشانه معناشناختی زیباشناسی در گفتمان ادبی - 1389 - « اشاره کرد. مقاله »نشانهمعناشناسی ساختار روایی داستان »و ما تشاوؤن« براساس نظریه گرماس« - نصیحت و همکاران، - 1391 نیز در این حوزه نوشته شده استامّا. در زمینه تحلیل نشانهمعناشناختی داستانکهای معاصر فارسی پژوهشی منتشر نشده است.
.2 نشانهمعناشناسی گفتمان
نشانهمعناشناسی از رویکردهای معاصر پژوهشی محسوب میشود که در کنار دیگر مباحث نشانهشناسی عوامل معرفتشناختی را به این حوزه راه داده است؛ عواملی که مدلولهای معنادار را محاسبه و ارزیابی و به ارزش تبدیل میکنند و سبب میشوند که نشانه در مسیر حرکت خود به نشانههای کامل یا استعلایی تغییر یابد. از سوی دیگر به دلیل حضور جسمانه که رابطه میان دال و مدلول است و به آنها کارکردی زنده و حسی- ادراکی میبخشد، دیگر نمیتوان نشانه را ترکیب دال و مدلول دانست، بلکه باید آن را ترکیبی از دال، جسمانه و مدلول در نظر گرفت. جسمانه تنظیمکننده پیوند دال و مدلول با یکدیگر است، سبب نزدیکی یا دوری آنها و سرانجام سبقت آنها هم میشود - شعیری و وفایی، . - 6-1 :1388
گفتمان واژهایچندبُعدی و چندمعنایی و فرایندی جهتمدار است که با دخلتصرّف،، گزینش، جابهجایی و بسط رابطه بین طرحهای زبانی به تولید معنا منجر میشود. از دیدگاه زبانشناختی برای ایجاد گفتمان سه شرط اساسی لازم است: الف. گفتهپردازی یا گفتهآرایی. ب. تعامل یا کنش زبانی. ج. استعمال زبانی. هر گفتمانی به دلیل استعمال دادههای از پیش تعیینشده زبانی از معنی استفاده میکند - شعیری، 1388ب: . - 59-55 نشانهمعناشناسی گفتمانی مبتنی بر کنشی است که مدیریت زنجیره فرایندی گفتمان را عهدهدار است و معنا در آن، نه براساس اهداف از پیش تعیینشده، بلکه براساس کارکردهای موقعیتی گفتمان شکل میگیرد - شعیری، 1388الف: . - 34-33 البته آنجا که معنا و ارتباط ممکن میشود،
پیوسته قاب های گفتمانیتعیّنبخش درکارند و از سوی دیگر هیچ تضمینی در ثبات معنا نیست. چون زمان میگذرد، لایههای دخیل در خوانش متن نیز تغییر میکنند و متن در قاب های گفتمانی متفاوتی قرار میگیرد - سجودی، . - 100 :1388 درواقع در نشانهمعناشناسی هر نشانه در تعامل، چالش، پذیرش، طرد، همگرایی، واگرایی، همسویی، دگردیسی و ... با نشانههای دیگر، حرکتی فرایندی را رقم میزند که این حرکت راهی است به سوی تولید معنا - شعیری، :1385 . - 1 باتوجّه به انواع نظامهای گفتمانی میتوان با ابعاد تازهای در نشانه معناشناسی گفتمانی آشنا شد و در بررسی متون ادبی از آنها بهره گرفت که در ادامه به بررسی آنها در داستانکهای معاصر پرداخته میشود.
.3 تحلیل نشانهمعناشناختی داستانکهای کشف لحظه
