بخشی از مقاله
چکیده
در بسیاري از منابع کهن تاریخی از ارتباط گسترده میان عرب زبانان و ایرانیان در دوره جاهلی سخن به میان آمده است. مردم حیره در بینالنهرین در مقایسه با سایر مردم بلاد عربی، ارتباطی عمیقتر با ایرانیان داشتند؛ زیرا پادشاهان حیره سال هاي سال دست نشانده پادشاهان ایرانی بودند. اهالی حیره در رساندن کالاهاي تجاري ایرانیان به دیگر سرزمین هاي بلاد عرب، همکاري فراوانی با ایرانیان داشتند. این ارتباط تجاري سیاسی در کنار هم جواري سبب انتقال بخشی از فرهنگ و ادبیات ایرانیان به زبان و فرهنگ عربها به ویژه اهالی حیره گردید. مظاهر این تأثیر در گستره زبان وادبیات بویژه در واژگان شعري شاعر مشهور آن سرزمین، پدیدار گردیده است، یکی از این شاعران برجسته عدي بن زید عبادي است.
این مقاله سعی دارد تا با مطالعه دیوان عدي بن زید شاعر دوره جاهلی اهل حیره، واژگان فارسی بکار رفته در دیوان نامبرده را، براساس پژوهش هاي معرّب پژوهان و لغت شناسان عرب و ایرانی، تحلیل و بررسی نماید. در این مقاله ابتدا به واژه شناسی واژگان پرداخته شده، سپس به »تحولات معنایی« و تغییرات به وجود آمده در صامتها و مصوتهاي واژگان معرّب اشاره شده، و در پایان »حوزههاي معنایی«آنها بررسی و تحلیل شده است.
مقدمه
بدیهی است که اقتراض یا وامگیري یک زبان از زبان دیگر غالباً از عواملی پیروي میکند که از مهمترین آن عوامل، میتوان عامل سیاسی نظامی، فرهنگ و تمدن یا عامل اجتماعی را نام برد.چه بسا هر سه عامل دوشادوش هم در تأثیرگذاري یک زبان بر زبان دیگر، نقش آفرینی کرده است؛ »زیرا قبایلی که از سیاست و زندگی پیشرفتهاي برخوردار نیستند، در معاشرت با ملت هاي متمدن، به ناچار از واژگان آنان الفاظی را وارد زبان خود میکنند، و این وامگیري براي تازیان رخ داده است « - شیر، . - 3 :1988 ناگفته پیداست که هر سه عامل مذکور در وامگیري زبان عربی از واژگان فارسی، سهم بسزا و تأثیر فراوانی داشتهاند. سیطره پادشاهان ایرانی بر امارت حیره و توابع آن که حدود چهار قرن به درازا کشید و تا فتح حیره به دست خالد بن ولید استمرار یافت، نمونه بارزي از این عوامل مؤثر مذکور است.
در این دوره، مملکت حیره تحت نفوذ سیاسی ایران بود و مرکز تعاملات فرهنگی بازرگانی میان ایرانیان و تازیان بود.از سوي دیگر امپراطوري فارس که تمدنی بزرگ را با قدمتی بسیار طولانی بنیانگذاري کرده بود، به طورطبیعی نیاز مردم را در مناطق تحت نفوذ خود برآورده میساخت. تازیان ساکن در این مناطق نیز با بهره جستن از امکانات فراهم آمده، و تعامل میان خود و پارسیان، نیازهاي خود را از این تمدن بزرگ برآورده میساختند. که بیگمان مقوله نیازهاي فرهنگی زبانی ازاساسیترین مقولههاي این نیازمنديها میباشد. از این رو بسیاري از نامهاي خوردنیها، گل ها، و درختانی که در شبه جزیره عرب نمی روئید، نام لباس ها، بافتنی ها، ظروف، آلات موسیقی و... وارد زبان و فرهنگ عربی شد.
اهالی حیره در بینالنهرین که حکومت آن دست نشانده پادشاهان ایران بود، به علت ارتباط تنگاتنگ تجاري سیاسی با ایران، و تعاملات بیشتر با ایرانیان، با زبان فارسی به خوبی آشنا بودند. واژگان فارسی در اشعار جاهلی، برخی مضامین، ساختار و موسیقی اشعار تنی چند از شاعران این دوره، همچون اعشی و عدي بن زید، به خوبی نشان میدهد که زبان، ادبیات و فرهنگ مردم بلاد عربی آن روز، از زبان و فرهنگ پارسیان تأثیر پذیرفته است. احمد امین، عامل شکوفایی علمی بصره و کوفه را همسایگی با حیره که خود متأثر از تعاملات فرهنگی ادبی ایران بوده است، میداند ومی گوید: »پس از ضعف وناتوانی حکومت حیره وانتشار اسلام در آن سرزمین، بصره و کوفه پرچم دار علم ودانش در اسلام شدند.
شاید دلیل آن همسایگی با حیره باشد«اگر تأثیر این همجواري را در رشد وشکوفایی این دو رکن علمی آن روز بلاد عربی بپذیریم تأثیر فرهنگ و ادبیات ایرانی در فرهنگ و زبان مردم حیره، که ارتباطی بس تنگاتنگ با ایران داشتند، به خوبی بر ما هویدا خواهد شد. بی گمان این مراودات سیاسی، تجاري و فرهنگی، درحوزه هاي زبانی با وارد کردن مفاهیم تازه، مضامین نوو واژگان جدید، تأثیر خود را به منصه ظهور نشانده است. واژگانی که با وجود تحولات بوجود آمده در واجهاي آنان به طور عمده معانی اصلی خود را حفظ کردهاند.
هر چند تغییرات آوایی فراوانی در واژگان فارسی به کار رفته در اشعار شاعران عرب زبان دوره جاهلی ایجاد شده است؛ اما بسیاري از این واژگان در معناي اصلی خود بکار رفته است. بدیهی است که روند تعریب کلمه هاي فارسی و تبدیل واج ها به یکدیگر از قوانین نسبتاً دقیقی پیروي میکند که در بخش واژگان فارسی دیوان عدي مختصر به آنها خواهیم پرداخت. این مقاله بر آن است که با استفاده از روش کتابخانه اي، توصیفی تحلیلی و بهره گرفتن از روش اجتماعی، براي بررسی عوامل تأثیرگذار در شخصیت ادبی عدي بن زید شاعر دوره جاهلی و با استفاده از امهات کتب تاریخی و دستاوردهاي زبانشناسان عرب، واژگان فارسی بکار رفته در دیوان نامبرده را براساس پژوهشهاي معرّب پژوهان و لغت شناسان عرب و ایرانی بررسی کند.
پیشینه پژوهش:
از دیرباز تحقیقات و مطالعات فراوانی در خصوص تأثیر متقابل زبان فارسی و عربی بریکدیگر، و واژگان فارسی در زبان عربی وبرعکس، صورت گرفته است. دانشمندان لغت شناس فراوانی پژوهش هایی گسترده در خصوص واژگان فارسی در شعر عربی داشته اند که از آن میان میتوان به دو شخصیت بزرگ به نام هاي جوالیقی وادي شیر اشاره نمود. در روزگار ما نیز در این خصوص پژوهشهایی صورت پذیرفته است که از مهمترین آنها میتوان به اثرارزشمند دکتر آذرتاش آذرنوش با نام »راههاي نفوذ فارسی درفرهنگ وزبان عرب جاهلی« اشاره کرد. شایسته است اشاره نماییم که دراین زمینه مقالاتی نیز انتشار یافته، که از آن جمله میتوان به مقاله دکتر محمود حیدري با عنوان از دکتر نادر نظام تهرانی اشاره نمود. برخی ازاین پژوهشها در فهرست منابع این مقاله آمده است، ولی تاکنون پژوهش مستقلی که به موضوع واژگان فارسی در دیوان عدي پرداخته باشد انجام نگردیده است.
از آنجا که برآنیم تادر این مقاله مختصر، واژگان فارسی در دیوان عدي بن زید را مورد کنکاش قراردهیم بدون شک میطلبد تا خوانندگان ارجمند را با مختصري از زندگی ومحیطی که درآن میزیسته وسهم بسزایی که در تکامل روح فرهنگی ادبی او داشته است آشنا کرده، آنگاه به واژه شناسی واژگان بکار رفته در دیوانش پرداخته و سپس تحولات معنایی و تغییرات به وجود آمده در صامتها و مصوتهاي واژگان معرّب را بررسی کنیم، و در بخش پایانی پژوهش، »حوزههاي معنایی« آنها را مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم.
1 نگاهی گذرا به زندگی عدي بن زید عبادي و عوامل مؤثر در شخصیت ادبی وي:
عدي بن زید عبادي مشهورترین شاعر مسیحی دوره جاهلی و شاعر پر آوازه بلاد حیره است.حیره که درسه مایلی کوفه واقع بود، پایتخت منذریان بود. عدي خاندان و نیاکان بزرگی داشت. خاندان او در حیره، اهل ذکاوت و نبوغ و شجاعت و بلندپروازي بودند و در این امر به درجه اي از منزلت رسیده بودند که با پادشاهان آن مملکت برابري میکردند.مردم حیره به ویژه طایفه عباد که محل برخورد سه تمدن ایرانی، عربی و رومی بود و از ویژگی هاي شهري آن دوره برخوردار بود،نسبت به سایر مناطق وسرزمین هاي عربی از خرد و فرهنگی والاتر برخوردار بودند.»آنان علاوه براشتهار به مسیحیت،به خواندن ونوشتن و میفروشی نیز مشهور بودند
- دیوان عدي بن زید، . - 9: 1965 از این روي کتابت در میان اهالی آن سرزمین رواج داشته و مدارس کوچکی نیز براي آموزش فرزندان خود در آن جا بنا نموده بودند »احتمالاً مسیحیان حیره به ویژه طایفه عباد اولین کسانی باشند که به خط عربی کتابت کرده، وشعر مخصوص خود را داشته اند، و مشهوررترین شاعر آنان عدي بن زید است.ایوب، نیاي بزرگ خاندان عدي، به همراه خانواده اش از یمامه به حیره کوچ کرد، از آن پس ارتباط این خاندان با دربار حیره و سپس دربار ساسانیان آغاز شد. حماد، نوه ایوب،کاتب نعمان بن امرؤالقیس، پادشاه حیره بود.وي با یکی از مرزبانان و دهقانان بزرگ ایرانی به نام فروخ ماهان، رفاقتی صمیمی داشت، پس از حماد، فروخ ماهان، سرپرستی فرزندش زید را به سفارش پدر او بر عهده گرفت و به تعلیم و تربیت وي همت گماشت.
زید علاوه بر زبان عربی، زبان فارسی را به خوبی نزد فروخ ماهان فرا گرفت. »او شاعر و خطیب بود و کتاب و نامه هاي عرب و ایرانیان را میخواند« - ابن خلدون،بی تا، . - 485 :2 از آنجا که زید شایستگی و هوش و ذکاوت فراوان از خود نشان داد، کسري خسروپرویز دوم، به پیشنهاد فروخ ماهان، وي را عهده دار دیوان برید کرد. عدي فرزند زید، به همراه شاهان مرد فرزند فروخ ماهان، پس از فراگیري زبان عربی، نزد معلمان ایرانی، خط و زبان فارسی را به خوبی فرا گرفت و مانند اشراف زادگان ایرانی در تیراندازي، سوارکاري، بازي با چوگان و فنون نظامی به خوبی مهارت یافت. وي به پیشنهاد فروخ ماهان وموافقت کسري انوشیروان دردربارساسانیان به کار ترجمه و کتابت به فارسی و عربی پرداخت. »عدي اولین کسی است که در دیوان کسري به زبان عربی نوشت و به عنوان سفیر پادشاه ایران به روم مأموریت یافت« - همان - . عدي به علت استعداد و لیاقتی که از خود نشان داد از خاصه دربار پادشاهان ایرانی به شمار میآمد. پس از مرگ انوشیروان پسرش هرمز عدي رادرشغل خود ابقاءکرد - الصعیدي، . - 90: 1934 این شاعر بزرگ سالها بعد به علت سعایت برخی نزدیکان نعمان بن منذر که یکی از پادشاهان حیره بود، به زندان افتاد و به دستور وي توسط زندانبان کشته شد.
2 موضوعات شعر عدي:
عدي همچون دیگر شعراي عصر جاهلی، در موضوعات گوناگون، شعر گفته است. مدح، هجا، تشبیب، وصف خمر و اسب و شتر، حکمت، اعتذار و استعطاف از مهمترین موضوعات شعري است که در دیوان او آمده است. وي درشعر خمري سرآمد شعراي دوره جاهلی و دورههاي بعد از آن است، به گونهاي که شوقی ضیف او را پدر شعر خمري مینامد»مهمترین موضوع شعر عدي خمر و ذکر مرگ است.او در وصف خمر پدر و پیشواي شاعران دوره جاهلی، همچون اعشی و شعراي دوره هاي پس از آن، همانند ولید بن یزید و ابو نواس است. تشبیهاتش در شعر خمري نیز او را از دیگر شعرا متمایز کرده است »او اولین کسی است که تُنگ یا ابریق خمر را به آهو تشبیه کرده است«. حنّا الفاخوري شعر خمري عدي را مربوط به دوران جوانی او، و مشهورترین شعر او را حکمت و زهدیاتش میداند. شعر موعظه و تذکر او داراي مضامین ومعانی بلند، و تصویر صادقی از زندگی روحانی راهبان مسیحی عصر جاهلی است که شباهتی نزدیک به زندگی مسلمانان زاهد اواخر قرن اول هجري دارد.
3 سبک شعري عدي:
سبک شعري عدي سبکی ساده، با واژگانی آسان و دور از هرگونه پیچیدگی است.
