بخشی از مقاله
چکیده
ترکیب بندی عناصر بصری مهمترین عامل در شکل گیری اثر هنری است چرا که با برقراری رابطه ای منطقی بین عناصر موجود در یک اثر هنری به بیان ذهنیات هنرمند از طریق فرم و فضا و ... پرداخته و فهم اثر را برای مخاطب آسان تر میکند. در نقاشی ایرانی ترکیب بندی اثر در خدمت ادبیات و موضوع بوده است. هنرمند سعی داشته با بکارگیری عناصر و رنگ های متنوع، مفهوم و موضوع اثر را به تصویر بکشد برای این منظور هیچگاه به دنبال نشان دادن واقعیت عینی نبوده است.
موضوع این پژوهش تحلیل یکی از نگاره های نسخه جنگ شعری مربوط به اوایل قاجار است. هدف از این تحقیق پی بردن به موضوع نگاره و چگونگی ترکیب بندی عناصر تصویری است. سوالاتی که در این تحقیق مدنظر هستند این است که موضوع این نگاره در ارتباط با متن نسخه خطی به چه چیزی اشاره دارد و اینکه سبک و ترکیب بندی عناصر بصری نگاره به چه صورتی است. روش تحقیق بر اساس روش تحلیل چارلز آر. جنسنٌ، توصیف و تحلیل موضوع و عناصر بصری نگاره انجام می گیرد. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که نگاره مورد نظر تصویر فتحعلی شاه است و برای نسخه ای در زمان محمد شاه قاجار تصویر شده است و از نظر سبکی مربوط به اوایل دوران قاجار است.
-1 مقدمه
در مکتب اصفهان شاهد الگوبرداری های ناقص از نقاشی اروپایی در نگارههای ایرانی هستیم که با اصطلاح فرنگی سازی شناخته می شود. این تاثیرات تا دوران زندیه ادامه داشت و هنرمندان این دوران کوشیدند که با تلفیق چهره نگاری و سهبعدنمایی و عناصر تزیینی به هماهنگی در اثر دست یابند. این روش تلفیق عناصر سه بعدی و تزیینی تا دوران قاجار ادامه یافت
در زمان قاجار سبک نقاشی از نظر تاریخی به دو دوره تقسیم می شود: دوره اول مربوط به فتحعلی شاه تا زمان ناصرالدین شاه است و دوران دوم عصر ناصرالدین شاه به بعد است. در دوره نخست نقاشی با عناصر و بیان ایرانی که بر شیوه اروپایی غالب بود، ظاهر گشت و هنرمندان توانستند سبکی متوازن و پیراسته و پایبند به ارزشهای سنتی در ایران بوجود آورند. اما در دوره دوم هنرمندانی چون کمال الملک کوشیدند جهان عینی را جایگزین فرهنگ تصویری سنتی ایران کنند
عمده ترین موضوعات نقاشی قاجاری شخص شاه و درباریان بود. مشخصات این نقاشیها که در زمان فتحعلی شاه بیشتر شکل گرفت، ترکیب متقارن بر اساس خطوط عمودی و افقی، تلفیق نقشمایه های تزیینی و تصویری، رنگ آمیزی محدود با تسلط رنگهای گرم است. درکنار نقاشی درباری، نگارگران غیر درباری آثاری خلق کرده اند که به شکل گیری شیوه خاصی از نقاشی در تاریخ هنر انجامید و بعدها به نقاشی قهوه خانه ای موسوم گشت
در این تحقیق نگارهای از جنگ شعری مصور مربوط به اوایل دوران قاجار از نظر موضوعی و سبکی مورد مطالعه قرارمیگیرد. جنگ شعر مزبور یک نسخه خطی ناشناخته است که تا کنون درباره آن در هیچ مقاله یا مطلبی دیگر، بحثی نشدهاست بنابراین هدف از این تحقیق پی بردن به موضوع یکی از نگاره های این جنگ شعر و سبک آن با توجه به نقاشی های قاجار است. بنابراین سوالاتی که مدنظر هستند عبارتند از اینکه: موضوع این نگاره در ارتباط با متن جنگ شعر چگونه است؟ و سبک نسخه خطی به چه صورتی است؟
-2 روش پژوهش
بررسی و جمعآوری اطلاعات در مورد موضوع، فرم و محتوای هر اثر هنری در کنار هم و در ارتباط با یکدیگر، اصل بنیادین روشی است که جنسن برای مطالعه و بررسی تاریخ هنر به دست میدهد. جنسن در تجزیه و تحلیل اثر بیشترین تاکید را بر عناصر بصری و ساختار آن دارد و شکل اثر را نه جدای از معنای آن بلکه یکی از راههای شناخت محتوای اثر میداند. بنابرین طبق نظریه او محتوا و موضوع اثر هنری بر ظاهر آن تاثیر میگذارد
در تکوین یک اثر هنری، محتوا سیر تکاملی معینی را طی می کند. هنرمند به واسطه احساساتش از یک موضوع برانگیخته می شود. موضوع ممکن است شباهتی بازنمایانه داشته باشد یا نداشته باشد. سپس هنرمند از عناصر هنری - خط،شکل، و نظایر آن - استفاده می کند تا نوعی فرم را خلق کند که منجر به محتوای مورد نظر خواهد شد. محتوا عواطف هنرمند را بیان می کند
بنابراین ابتدا قبل از تجزیه و تحلیل دقیق عناصر بصری و ساختاری نگارهها، موضوع آنها بررسی میشود. تعریف جنسن از موضوع عبارت است از اشیا یا اتفاقاتی که در تصاویر ارائه شدهاند و توصیف کاملی است از آنچه که در اثر هنری به تصویر کشیده شده است. البته چون نگاره مورد نظر دراین تحقیق مربوط به یک نسخه خطی است، بعد از توصیف لازم است، برای درک بهتر موضوع ارتباط آن با متن نسخه نیز بررسی گردد.
در مرحله دوم مبانی تجسمی نگاره مورد نظر، مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد. بدین صورت که بر اساس نظریه شکلگرایانه شامل عناصر بصری و نحوه ترکیب بندی، تجزیه و تحلیل میشود و تمهیدات تجسمی مورد استفاده در نگاره مشخص خواهد شد. تمهیدات تجسمی مجموعهای از عوامل تجسمی از قبیل عناصر بصری یا تصاویر است که به قصد رساندن یک تاثیر یا مجموعهای از تاثیرات خاص به کار میرود.
مرحله سوم مربوط به تحلیل زمینه ای و محتوای اثر میشود. که شامل تاثیراتی مربوط به روحیه هنرمند بر اثر میشود و همچنین تاثیرات بیرونی شامل ساختار اجتماعی و سیاسی و علایق فرهنگی است. البته چون نگاره مزبور امضا ندارد و هنرمند آن مشخص نیست تحلیل بر اساس ساختار بیرونی اثر صورت می گیرد.
-3 معرفی جنگ شعر
نگاره مورد مطالعه در این تحقیق مربوط به یک جنگ شعر با شماره 13578 متعلق به کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی است. این جنگ را شخصی به نام علی محمدبن احمد الهمدانی در زمان حکومت محمد شاه قاجار و همچنین شاهزاده ای به نام طهماسب میرزا که به نظر، فرمانروای منطقه ای در آن دوران بوده، جمع آوری کرده است. گردآورنده جنگ شعر در متن مقدمه به جز نام خود از خطاط و یا هنرمندان دیگری که ممکن است روی این نسخه با وی همکاری داشته اند، نامی نبرده است. همچنین در بخش آخر مقدمه، اسم این جنگ شعر به دستور یک روحانی، - بخشی که نام این روحانی نوشته شده از بین رفته است بنابراین نام او قابل شناسایی نیست - زبده المنتخبین گذاشته شده است
نسخه خطی مذکور شش نگاره و پنج سرلوح مذهب دارد. اندازه این نسخه در قطع وزیری 24 - در 14 سانتیمتر - است و حدودا شامل 614 صفحه می شود. همه صفحات آن جدول کشی همراه با تزیین طلا است. این جنگ شعر در پنج فصل نوشته شده است و در آغاز هر فصل یک سر لوح مذهب قرار دارد که نصف صفحه را در برگرفته و بعد از آن متن فصل مورد نظر شروع می شود. نسخه مزبور شش نگاره دارد که در پایان فصل ها قرار گرفته اند. نگاره مورد نظر در این تخقیق در پایان فصل اول تصویر شده است.
