بخشی از مقاله
چکیده
دین اسلام حامی پیام هایی برای بهترین شیوه ها وروشهای پیشرفته مدیریت است.قدرت تاثیراین مدیریت عالی بودکه درعصرپیامبر ودوران ائمه اطهار ازجامعه ای فقیروناتوان که گرفتارجنگهای قومی برسرمسایل بی ارزش بود،جامعه ای نوومتعالی ساخت که در مدت کوتاهی توانست بربزرگترین امپراتوری های زمان خودپیروز گردد.زندگی مادرعصر اطلاعات وتحولات پرشتاب و شگرف وپیچیدگی های روزافزون تحت الشعاع مدیریت صحیح و مناسب است.
مدیریتی اسلامی که با اتکاءبه قرآن و سنت نبوی و مبتنی بر رفتاروسیره علوی باشد مدیریتی اعتدال گرا و موفق خواهدبود. سخنان حضرت علی - ع - درزمینه مباحث مدیریت بسیارارزنده و راهنما ست .وکلام حضرت نشات گرفته از روح بلند وشخصیت بی نظیرو چندبعدی آن پیشوای بزرگ است که رسول خداَنامَدینهفرمود:» العِلم وعلیُّ بابُها«حضرت علی علیه السلام بعنوان برترین چهره تاریخ اسلام پس از پیامبر صلی االله علیه و آله وسلم دربرهه ای اززمان حکومت رابه عهده گرفت ودر شیوه مدیریت و رهبری خودبه نحوی عمل نمودکه حاکمیت حق برجامعه رامتجلی ساخت ودرنتیجه شیوه هاواصول مدیریتی ماندگاری رابرای همه عصرهاو نسل ها درتاریخ ثبت نمود.
امام علی - ع - رهبراعتدال گرایی بود که از افراط و تفریط وتندروی های بی خردانه و کوتاهی هاو سستی های جاهلانه پرهیز نمود.وبه عنوان الگو،مساله مهم اعتدال رادرتمام شئون زنگی اش بکاربرد.تا چراغ راه همه افرادباشد.این نوشتار که به شکل تحلیلی توصیفی است برآن است تا رعایت اعتدال را باتوجه به فرمایشات مولا علی - ع - درنهج البلاغه در مسئولیت پذیری،ساده زیستی ،اسراف،مهروقهر،شتاب ودرنگ،دوستی ودشمنی،ستایش و نکوهش،سخن وسکوت وبرخوردکریمانه مدیران توضیح دهد .
مقدمه
مدیردر جامعه اسلامی ویژگیهای منحصربه فردی راداراست.این ویژگیها در امام ما بخصوص امام علی - ع - مصداق داشته است .ویژگیهای مدیریتی امیرالمومنین که بسیارارزشی بوده و ازمنبع فیض الهی سرچشمه می گرفته است. امام درنهج البلاغه درخطبه هاونامه هاوحکمتها به مبحث مدیریت درشاخه های مختلف از جمله مدریت سیاسی،اقتصادی،مالی،زندگی،نظامی و خانواده پرداخته اند.درارزش اعتدال ومیانه روی هم سخن ها گفته شده و در رهبری خود،آن را به کار بردنداعتدال در بخشش و حسابرسی،پرداختن به امورخانواده،تجارت،جمع آوری مال،خوش گذرانی،دوستی و دشمنی و مدیریت.این نوشتارمی خواهد ضمن اهمیت به شخصیت امام علی - ع - و ویژگیهای آن بزرگوار در حوزه مدیریتی ایشان می خواهد اهمیت اعتدال را در مدیریت و رهبری حکومت ایشان بیان نماید و شاخصه های یک مدیر اعتدال گرا را مانند امیرالمومنین بیان نماید.
معیارهای مدیر اعتدال گرای علوی که الگوبرای مدیران جامعه مامی باشد عبارتنداز: مسئولیت پذیری مدیران ،حدومرزقناعت مدیران،ساده زیستی مدیران ،دوری ازاسراف دربیت المال،درمهروقهرمدیران ،شتاب ودرنگ مدیران ،دوستی و دشمنی مدیران ،ستایش و نکوهش مدیران ،سخن و سکوت مدیران ،سوء ظن وحسن ظن مدیران،دربرخوردکریمانه مدیران،مدیریت یک امانت الهی،تعهدبه اخلاق اسلامی،.نظارت و کنترل واصل شایسته سالاری. درزمینه مدیریت در نهج البلاغه وشخصیت والای امام علی - ع - کتب ومقالات مختلفی نوشته شده است.از جمله :گنجینه طلایی نکات مدیریتی درنهج البلاغه از قضاوی زاده،نکات مدیریتی درنهج البلاغه از انتشارات پیام نور،مدیریت در نهج البلاغه از آیت االله مکارم شیرازی،کتاب مدیریت درپرتونهج البلاغه از پورعزت وامیری رامی توان نام برد.
ولی در خصوص اعتدال در نهج البلاغه می توان به این موارد اشاره کرد:مقاله اعتدال در نهج البلاغه از جوادمحدثی قمی ،ذاکرالحسینی و حسین زاده و محمدی ،مقاله ای از محمدساجدهاشمی،ویا مقاله باطبی .ولی پرداختن به مقوله اعتدال در مدیریت علوی می تواند مبحث نویی باشدکه جامعه ما برای اداره کردن سازمانهایش به آن نیاز دارد. این نوشتار این ویژگی رادارد که مدیر اعتدال گرای مدنظر جامعه اسلامی که در شخصیت امام علی - ع - متبلورشده را توضیح می دهد و ویژگیهای آن را با توجه به زندگی حضرت علی - ع - بیان می دارد.ازدستاوردهای این مقاله توجه مدیران جامعه اسلامی به ویژگیهای شخصیتی امام علی در حوزه رهبری جامعه اسلامی است.مدیریتی که درنهج البلاغه به گوشه ای از آن اشاره شده است .توجه به ویژگی مهم و کلیدی اعتدال در همه کارها در اسلام و بویژه در مدیریت و بالاخص مدیریت امام علی جهت الگوبودن وسرمشق بودن در جامعه امروزی است .
مدیریت جامعه امروز به مرحله حساسی رسیده است .انتخاب مدیران اعتدال گرا ی اسلامی علوی سخت شده است .در انتخاب مدیران امروزبیشتر جنبه سیاسی ورابطه ای حکمفرماشده است.از یافته های این مقاله می توان نتیجه گرفت که مدیر اعتدال گراهمانند امام علی بایددرحدتوانایی های خودمسئولیت بپذیرد.واگر این مسئولیت درحداونیست آن راواگذارد که فردشایسته تری محول شود.چون مدیر نالایق به زیاده خواهی های نفس روی می آورد.ساده زیست باشد وقناعت راپیشه خودکندتااز حرام دوری نماید. در مصرف بیت المال حساس باشد ودقت لازم را به خرج دهد .
بداند اعتدال در کلیه امور باید اجراگردد. کجابایدمهرورزی کردوتاچه حد،وکجابایدسختگیری نمود.فرصتهارا ازدست ندهد وکار رابه موقع و در وقت خودانجام دهد.در دوستی ودشمنی زیاده روی ننماید وجنبه اعتدال را دربرگیردچون .مدیریت ورهبری،دشمنان زیادی دارد و همه افرادرا نمی شود راضی نگه داشت.ازحربه تشویق به موقع و به جااستفاده نماید.چون انگیزه می دهد و تنبیه را هم در موقع خود بکاربرد.چون مدیر باید نظارت و کنترل لازم را بکارگیرد تااموربه بهترین نفع اجام پذیرد. درانتخاب افراد ومدیران اصل شایسته سالاری را بکارگیرد.رابطه و دوستی جدای از این اصل می باشد .
برای موفقیت درکارها نیازبه افرادی شایسته و ارزشی است .مدیر اعتدال گرای علوی بایدواقع بین باشد که واقع بینی حداعتدال است ومدیریت را یک امانت الهی بداند.هدف از نوشتن این مقاله ارائه توضیحاتی درباره مدیریت واعتدال و میانه روی درسیره مدیریتی امام علی - ع - است.ویژگیهای یک مدیر اعتدال گرای علوی را ازمنبع پرفیض نهج البلاغه است.تا جامعه کنونی ما که نیاز به مدیران میانه رووارزشی دارد ازاین قافله عقب نماند وبا انتخاب شایسته سالارانه مدیران والگوگیری از سیره علوی ،بتواند مدیرانی را برای اداره سازمانها گلچین نماید تا کارها به بهترین نحو به سمت موفقیت به پیش رود.
اعتدال و میانه روی درسیره مدیریتی امام علی - ع -
امام علی - ع - می فرماید:»مردم به زمامدارنیازمندندخواه نیکوکارباشدخواه بدکار،تامومنان درسایه حکومتش به کارخویش مشغول و کافران هم بهره مندشوند[1]بنابراین از این سخن می توان نتیجه گرفت که حضرت تشکیل حکومت رابرای اداره جامعه ضروری و مهم می دانداگرچه ظالم رابدترازحیوان درنده قلمدادنموده است.اماهرج و مرج و بی حکومتی راازهرچیزحتی حاکم ستمگر وظالم بدترمی داند.آنچه که از برنامه ریزی ومدیریت علوی برمی آید تعیین پست های سازمانی با وظایف کاملامشخص وواگذارنمودن هرشغلی به فردی معین ضروری می باشد.
[2]همانطورکه امام به مالک اشترمی فرماید:»ای مالک بایدبرای هرنوع کاری از کارهایت یک رییس انتخاب کنی ،ریسی که کارهای مهم ،وی رامغلوب نسازدوکثرت کارهااوراپریشان و ملول نسازد.[3] «ازمسایل مهم مدیریت بخصوص مدیریت اسلامی علوی توجه به اعتدال و میانه روی در کارهاست.وپرهیزازاسراف وتبذیریک ضرورت می باشد.همانطورکه اعتدال به عنوان پایه اسلام هست ودر تمامی زمینه ها حرکتش روی خط اعتدال است خداوند متعال جهان را با اعتدال خلق کرد.
بدن ما نیز در حالت اعتدال سالم است.و برنامه های دین اسلام بر اصل مهم اعتدال استوار است.امام علی - ع - در خصوص توجه به اعتدال می فرماید:»بخشنده باش ،امازیاده روی نکن،درزندگی حسابگرباش اما سخت گیرمباش.[4]« بنابراین هیچ برنامه ای بدون توجه به این اصل و پرهیز از هر گونه تندروی یا کند روی، به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.بنابراین بررسی اجمالی سیره مدیریتی و حکومتی امام علی - ع - مبین آن است که ایشان در تمام مراحل زندگی، به ویژه در مدیریت جامعه اسلامی همواره به اصل اعتدال و میانه روی پایبند بوده، و به شدت از افراط و تفریط اجتناب می کرد.امام علی - ع - سفارشات زیادی برای اعتدال در کارها دارند ومی فرماید:»ای فرزندآدم آنچه را بیش ازنیازخودفراهم کنی ،برای دیگران اندوخته ای.[5]« این تفکرمدیران در جامعه اسلامی که مدیریت فقط حقوق اضافه ای که به آن تعلق می گیردنیست.
چون حقوق اضافی در مدیریت اسلامی علوی بابت کاراضافی وصادقانه ای است که بانیت خدمت طبق شایسته سالاری داده می شود.امام درمزمت افراط و تفریط می فرماید: »دو تن به خاطر من به هلاکت رسیدند، دوست افراط کننده و دشمن دشنام دهنده.« [6] بنابراین افراط گری در هر دو جناح نابودی است.سراسر زندگی امام نشان دهنده اعتدال و اجرای عدالت در جامعه است. ظلم ستیزی و مبارزه با ستم و بیدادگری چه در دوران حکومت و چه پیش از آن از ویژگی های زندگی امام متقین است. آن حضرت به مالک اشتر در این زمینه می فرماید: »مباداهرگزدرکاری که وقت آن نرسیده شتاب کنی یا کاری که وقت آن رسیده سستی ورزی ویادرچیزی که روشن نیست ستیزه جویی نمایی ویادرکارهای واضح و آشکارکوتاهی کنی تلاش کن تاهرکاری رادرجای خودودرزمکان مخصوص به خودانجام دهی.[7]« بیرون رفتن ازمرز اعتدال ،به هر دلیلی که باشد انسان را به ناکامی می کشد.
اما کسانی که روی خط اعتدال حرکت می کنند واز افراط و تفریط وتندروی های بی خردانه و کوتاهی هاو سستی های جاهلانه پرهیز می کنند ،محبوب ترومطلوب ترند.دراهمیت اعتدال شکی نیست واین مساله مهم درتمام ارکان زندگی انسان مطرح است دراندیشه،رفتار،دوستی ودشمنی،خوراک و پوشاک،دخل وخرج ،خنده و گریه،بخشش و امساک،خواب و عبادت،سخن و سکوت،خوشبینی و بدبینی،شوخی و مزاح،تنبیه و تشویق،سخت گیری و مدارا،خشونت و نرمش،تعریف و انتقاد و بسیاری از موارد دیگر.درهرکاری یک »مرز تعادل« و»حدمطلوب«وجوددارد .
وقتی درکاری از حدفراتررویم وبه زیاده روی دچارشویم ،اسراف کرده ایم.[8] امام علی - ع - به عنوان یک مدیر ورهبرنمونه اسلامی در خطبه 126نهج البلاغه فرموده اند که آگاه باشید بخشش مال به آنها که شایستگی آن راندارند،اسراف وولخرجی است .این کارهرچنددردنیا به بخشنده مال،سرافرازی می دهد،ولی درآخرت سرافکنده اش می کند.ودرنکوهش زیاده روی حتی درسخاوت،می کُنفرماید ولاتَکُن:» مَبَذّراوکُن قدّراولاتکنم مقتّرا.«بخشنده باش،ولی ولخرج مباش.اندازه گیروحسابگرباش،ولی بخیل وسختگیرمباش. [9] یک مدیراسلامی با الگوگیری از زندگی امام علی - ع - می تواند اعتدال را در مواردزیر بکاربرد.
.1مسئولیت پذیری مدیران :امام علی - ع - درخصوص جایگاه مدیرورهبرمی فرماید:»جایگاه رهبرچونان ریسمان محکمی است که مهره هارامتحدساخته به هم پیوندمی دهد،پس اگراین رشته ازهم بگسلد،مهره هاپراکنده وهرکدام بسویی خواهندافتادوسپس هرگز جمع آوری نخواهندشد.[10] « مکتب مدیریتی اسلام،پذیرش مسئولیت های اجتماعی راازسوی افرادواجدشرایط یک وظیفه می داندوکسی که توان عهده دارشدن مسئولیت رادارد،موظف است ازانزواخارج گردیده،درحدتوانایی های خودمسئولیت بپذیرد.آن حضرت درفرمانش به اشعث بن قیس حاکم آذربایجان چنین هشدارمی
دهد:»حکومت،عهدوامانتی الهی است که رعایت دین خداوحقوق خلق درآن به هم آمیخته وتفکیک ناپذیراست.[11]« درمکتب اسلام همه مسئول هستند:»کلکم راع وکلکم مسئول.«بنابراین شایسته است کسانی که لیاقت مدیریت سازمانی راندارند از از پذیرفتن آن خوداری نمایندتا طبق اصل شایسته سالاری،به افرادلایق سپرده شود.
.2حدومرزقناعت مدیران :امام درموردقناعت می فرماید»خوشابه حال کسی که به یاد معادباشد،برای حساب کارکند،به حد کفاف قانع باشدوازخداوندراضی گردد.[12]«حدومرز قناعت برای یک مدیر ،مقداری است که اوراازحرام بازدارد.آنچه مشکل آفرین است زیاده خواهی های نفس وروی آوردن به لذت هاورفاه هاوخواسته های فراترازحدکفاف است.امام می فرماید »:آگاه باشیدکه پیشوای شمااز دنیای خودبه دوجامه فرسوده واز خوردنی های آن به دوگرده نان بسنده کرده است.[13] «
.3ساده زیستی مدیران :امام علی - ع - دریکی از طولانی ترین خطبه ها،به ساده زیستی وقناعت وزهدورزی برخی از پیامبران همچون موسای کلیم،عیسای مسیح وخاتم پیامبران اشاره می کندوآنان رابراین گونه زیستن درحدکفاف و قناعت می ستاید.کسی که نتواند ازحلال ،پرهیز کند وخودراباقناعت بارآورد،یقیناوقتی به حرام رسید،به حریم آن واردمی شودوکسی که هنرقناعت نداشته باشد،همیشه پایش درراههای آلوده به هوسهای نفسانی می لغزد.قناعت ،تمرین عبوراز صحرای آلوده به مین های دنیازدگی است.[14] همچنین امام درموردقناعت می فرماید:»هیچ گنجی سرشاراز قناعت نیست.[15]«
.4دوری ازاسراف دربیت المال :مدیران سست ایمان درمصرف بیت المال زیاده روی و بی دقتی می کنند یامال خداومردم را مال خودمی دانندوآن گونه که دلشان می خواهدهزینه می کنند .مدیران اسلامی درمصرف بیت المال بایدمواظب باشند.همانطورکه امام درموردحفظ امانت بیت المال برای مدیران می فرماید:»هرکس امانت راسبک بشمارد وباخیانت درآن بچرد و خودش و دینش رااز آن محفوظ وپاک ندارد.ذلت وخواری دنیا رابرخودخریده ودرآخرت ،ذلیل تروخوارترخواهدبود. [16]
