بخشی از مقاله
چکیده
همواره بین شکل و محتواي اثر ادبی پیوندي ناگسستنی برقرار است و ادیبان میکوشند مفاهیم ارزشمند را در قالب تصاویري که احیا کنندة این مفاهیم باشند، ارائه کنند. ازآنجاکه رویکرد فرمالیستی نشانگر پیوند عناصر ادبی و چگونگی این پیوند است، در این پژوهش با رویکرد فرمالیستی به تحلیل ده غزل امیر علیشیر نوایی، از بزرگترین شاعران دوزبانه، پرداخته شده است و مجموعهاي از مهمترین شگردها و تمهیداتی که شاعر با استفاده از آنها بنمایه اصلی شعر خویش را عینیت بخشیده، بررسی و تحلیل شده است. در مجموع با بررسی و تحلیل اجزا و عناصر بلاغی در اشعار این شاعر میتوان دریافت که شگردهاي بلاغی در اشعار وي چون کلید ورود به دنیاي شگفت شاعر است و تمهیداتی که در اشعار نوایی بهکارگرفته شده است، در پیوند با محتوا و به منظور برجسته کردن آن است.
کلیدواژهها: تحلیل فرمالیستی، غزل، امیر علیشیر نوایی.
مقدمه
متون ادبی را میتوان با رویکردهاي متفاوتی چون: ساختارگرایی، فرمالیسم، پساساختارگرایی و ... بررسی کرد؛ هر یک از این روشها، متن ادبی را از جنبهاي خاص بررسی میکند و خوانشی متفاوت با دیگري به دست میدهد. در واقع »حقیقت غایی، دست کم در نقد ادبی وجود ندارد؛ حقیقت امري نسبی و برساخته است. از این حیث، هر کسی که جوهر نقد ادبی را درك کرده باشد، به خوبی واقف است که هر قرائت نقادانهاي حکم یک برساختهي مناقشهپذیر را دارد - «پاینده،. - 224 :1385 یکی از جریانهاي نقد ادبی، جریانی به نام شکلگرایی یا فرمالیسم است. این مکتب در نخستین دهههاي قرن بیستم پدید آمد.
در خوانش فرمالیستی به بررسی فرم و عناصر اثر ادبی پرداخته میشود و نقش این عناصر در زیبایی و ادبیت آن اثر مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد. با پیدایش این مکتب مؤلف و نیت وي به حاشیه کشانده شد، در حقیقت مکتب فرمالیست در آغاز، قیامی علیه هرمنوتیک سنتی بود که به کشف نیت مؤلف محدود میشد و مفسر میکوشید با تأویل متون آنچه را که مؤلف قصد بیان آن را داشته است کشف نماید. فرمالیستها با توجه به متن ادبی و به حاشیه راندن خالق آن، راه را براي پیدایش بسیاري از رویکردهاي نقد ادبی از جمله ساختارگرایی و نشانه شناسی هموار ساختند، که در همهي آنها دقیقه مشترك، ثانوي نمودن نیت مؤلف بود.
فرمالیستها معتقدند که تحول انواع ادبی، حاصل آشنایی زدایی 1 است و کلیت ادبیات با تحول انواع نو میشود و هر نوع ادبی به دلیل آشناییزدایی جاي خود را به نوعی دیگر میدهد. »حتی نوآورانهترین تمهیدات نیز با گذشت زمان توان خود را براي جلب توجه ما از دست میدهند. این ایده که مکانیسم محرك پشت سر تحول ادبی، حرکتی همیشگی بین فرایند اجتنابناپذیرآشناشدگی و عمل آشناییزدایی است - «برتنس، . - 56 :1383 در این مکتب وظیفه هنرمند ایجاد فرم و وظیفه فرم ایجاد احتمالات و تداعیها دانسته شده است - شفیعی، :1368 . - 33 فرمالیستها شعر را کاربرد ادبی ناب زبان میدانند - سلدن، - 19 :1372 و محتواي اثر ادبی را علت اصلی به وجود آمدن شکل آن میدانند، همچنین معتقدند »هنر و ادبیات از واقعیت جداست و اثر را باید به وسیله خود اثر، به دور از رویدادهاي تاریخی و زندگی واقعی خالق آن بررسی و نقد کرد - «شایگان فر، . - 52 :1384 بنابر این مرکز کار فرمالیستها خود متن ادبی و آنچه در متن بازتاب یافته، است و هر گونه چشماندازي که خارج از متن مطرح میشود، در مرتبه دوم از اهمیت قرار میگیرد - احمدي، . - 43-42 :1372
از آنجا که رویکرد فرمالیستی توجه به صورت و مفهوم ادبیت اثر ادبی را در درجهي نخست اهمیت قرار میدهد و نگارندگان این جستار تا کنون اثري را که با رویکرد فرمالیستی به تحلیل غزلیات نوایی پرداخته باشد، مشاهده نکردهاند، در این پژوهش اساساً در پی آناند که با استفاده از مؤلفههاي این مکتب مجموعهاي از شگردهایی را که امیرعلیشیر نوایی در غزلیات خویش به کار گرفته و با استفاده از آن افکار خویش را صید نموده و به تصویر کشیده است، کشف و تحلیل نمایند، چرا که واژه »براي شاعر آئینهاي است که تصویر او را به خود او باز میگرداند - «سارتر،؟: . - 22 امیر علیشیر نوایی - متولد 17 رمضان 844 ه- ق - ، از برجسته ترین وزرا و دانشمندان و ادباي ترك در قرن نهم هجري قمري است.
او علاوه بر اینکه دیوان و مثنويهایی در زمینههاي مختلف اخلاقی، تاریخی، ادبی و... دارد، آثاري در زمینهي موسیقی و عروض نیز از خویش برجاي گذاشته است. از نوایی علاوه بر آثار متعدد ترکی یک دیوان فارسی نیز بر جاي مانده است که دربرداندهي 485 غزل، 2 مسدس، 34 قطعه، 59 رباعی، 10 ماده تاریخ و 16 معما میباشد. غزلیات نوایی که دربرگیرندهي بخش اعظم دیوان وي است شامل دو بخش است؛ نخست آن غزلهایی است که شاعر بدون در نظر داشتن غزل دیگر، به ذوق خود ساخته است و از آن تعبیر به اختراع کرده و »دیگر آنکه از آن تعبیر به تتبع نموده و آن غزلهایی است که در صورت و وزن و قافیه از غزل استادي معروف استقبال کرده است - «نوایی، . - 12 :1375 لازم به
