بخشی از مقاله
چکیده
قرآن کریم به عنوان وحی منزل منبع اصلی در تشریح مبانی فکری ناب اسلامی است و در همین راستا میتوان جایگاه اعتدال و شاخصههای آن در قرآن مورد کنکاش قرار داد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و استفاده از شیوه کتابخانهای به دنبال بررسی جایگاه اعتدال در قرآن کریم میباشد که نتیجه گویای آن است که خداوند در قرآن اساس زندگی پیامبران و مومنان را بر اعتدال قرار داده و دین اسلام را دین اعتدال معرفی کرده و نمونههایی از اعتدال را در زمینه گفتار، اقتصاد، مصرف، انفاق، عبادت، بخشش مال و ضرورت پرهیز از افراط تشریح کرده است.
واژگانکلیدی: قرآن، اعتدال، پیامبران، مومنان، کمال.
مقدمه
اعتدال مصدر باب افتعال از ریشه - ع،د،ل - و از دو ریشهیعَدلٌ«» از عدالت - به معنای قرار دادن شیء در موضع خودش و به دور از افراط و تفریط - و عِدل«» به معنای توازن و تعادل آمده است.2 فاصله وسطی شیء عدل گفته میشود، از این رو معنای شایع اعتدال و عدل نهادن چیزی در جایگاه شایسته آن است. 3 خداوند در آیاتی میفرماید که نفس انسانی را به حالت اعتدال آفریده و اجازه نداده تا بخشی از قوا بر بخشی دیگر چیره و غالب باشند،4 ولی به دلایل درونی و بیرونی این مسیر منحرف میشود و نفس دچار افراط و تفریط شده و گرفتار فسق، کفر، فجور و اسراف اعتقادی و رفتاری و اقتصادی و مانند آن شده و از جاده عدالت و اعتدال به جاده ضلالت کشیده میشود. 5 ساماندهی مقاله حاضر بر اساس سئوالهای ذیل است:
-علل اهمیت اعتدال در قرآن چیست؟
-محورهای مورد تأکید قرآن در زمینه اعتدالگرایی کدامند؟
اهمیت اعتدال در قرآن کریم
در آموزههای قرآن اعتدال در هر امری پسندیده شمرده شده و حتی بسیاری از آنها برای ایجاد اعتدال در قوای انسانی و مهار و کنترل و هدایت آن به سوی اعتدال وارد شده است. در ارزش و اعتبار اعتدال و میانهروی همین بس که در قرآن از راه راست به عنوان راه میانه یاد شده است و در سوره قصص از زبان حضرت موسی - ع - بیان شده که راه میانه راه درست هدایت است و لذا میفرماید: »قال عسی ربی ان یهدینی سواء السبیل» 1 .«شاید پروردگارم مرا به راه میانه و اعتدال راهنمایی و هدایت کند.« در همین راستا حضرت ابراهیم دین خویش را دین اعتدال و میانه روی بر میشمارد. خداوند در بیان ویژگیهای دین ابراهیمی که از اصالت خاصی برخوردار است میفرماید: »ما کان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا و لکن کان حنیفا مسلما و ما کان من المشرکین» 2 . «ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی بلکه او بر دین معتدل اسلام بود و از مشرکان نیز نبود.
« همچنین خداوند دین اسلام را در قرآن دین اعتدال معرفی کرده است. این امر در تعریفی که قرآن کریم از اسلام کرده است؛ چنین بیان شده است: »وکذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء علی الناس ویکون السول علیکم شهیدا وما جعلناالقبله التی کنت علیهاالاّ لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه وان کانتلکبیرهالاّ علی الذین هدی االله وما کان االله لیضیع ایمانکم ان االله بالناس لرؤف رحیم» 3 . «و ما بدینسان شما را امتی معتدل و میانه رو قرار دادیم تا بر مردمان گواه - راه راست - باشید چنانکه اصول - با رفتاری معتدل و نیکو خود - بر شما گواه است.« در آیه هشتم سوره مائده نیز آمده استأَیُّهَا:یَا»الَّذِینآمَنُواْکُونُواْقَوَّامِینَلِلّهِشُهَدَاءبِالْقِسیَجْرطوَلاَِمَنَّکُمْشَنَآنُقَوْمٍعَلأَیلاَّتَعْدِلُواْاعْدِلُواْهُوَأَقْرَبُلِلتَّقْووَاتَیّقُواْاللّهَإِنَّاللّهَخَبِیرٌتَعْمَلُونَبِمَا» .
«ای کسانی که ایمان آوردهاید! همواره برای خدا قیام کنید، و از روی عدالت،گواهی دهید! دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند !عدالت کنید، که به پرهیزگاری نزدیکتر است! و از - معصیت - خدا بپرهیزید، که از آنچه انجام میدهید، با خبر است.« خداوند در آیه نهم سوره نحل خود را ملتزم به بیان صراط مستقیم و راه میانه دانسته است. از همین رو، دین اسلام به عنوان یک حقیقت از آغاز وحی تا فرجام آن، دینی معتدل بوده و در همه شرایع آسمانی نیز این اصل مراعات شده است. به عنوان نمونه حضرت ابراهیم - ع - آیین حنیف خود را به دور از افراط و تفریط معرفی کرده است. 4 در کلام امیرمؤمنان علی - ع - نیز اعتدال با مفهوم دوری از افراط و تفریط آمده است.
امام علی - ع - بارها سیرهی رسولاالله را میانهروی و معتدل در امور معرفی میکردند؛ به گونهای که هیچ گاه از ایشان افراط یا تفریط مشاهده نمیشد. حضرت آنان را که از راه اعتدال به سوی افراط و تفریط کشانده میشوند، جاهل میخواند و میفرماید: »تَرَیلاالجاهِلَإِلّامُفرِطامُفرﱢطاًاو«؛ »همیشه جاهل را نمیبینی جز اینکه یا زیادهروی میکند و یا کم میآورد.« همچنین فرمودهاند: »به درستی که خداوند کتابی را فرستاد که هدایت کننده و راهنماست که در آن نیکی و بدی را آشکار کرد. بنابراین، راه خیر را در پیش گیرید که هدایت میشوید و از شر وبدی دوری کنید تا این که میانه رو بوده باشید5.« و همچنان آن حضرت فرمودند: دو تن دربارهی من هلاک شدند، دوستدار اهل غلو و دشمن سرسخت و پر عداوت6.
« امام رضا - ع - فرمودند: »ما اهل بیت محمد - ص - امتی میانه هستیم؛ که درک نمیکنند ما را افرادی که غلو و افراط و زیادهروی میکنند و افرادی هم که دنبال رو ما هستند؛ از ما جلو نمیافتند و سبقت نمیگیرند1.« امام موسی کاظم - ع - میفرماید: کسیکه دنیایش را برای دینش و دینش را برای دنیایش ترک کند از ما نیست2.« بنابراین آنچه از مفهوم اعتدال برداشت میشود، نه به معنای »تذبذب« و حرکت وسط حق و باطل، بلکه به معنای روش و رفتار میانه و عادلانه بدون زیادهروی و کندروی از مسیر حق است. اینجاست که تفاوت مفهوم اعتدال از مفهوم نفاق و حرکت بین دو موضع روشن میشود.
همان گونه که قرآن کریم در توصیف دوگانگی اهل نفاق مُّذَبْذَبِینَمیفرماید:»بَیْنَذَلِکَلاَإِلَیهَؤُلاءوَلاَإِلَیهَؤُلاءوَمَنیُضْلِلِاللّهُفَلتَنجِدلسَبِیلاًهُ» 3 .«آنها در این میان - میان مؤمنان و کافرانقلباً یاعملاً - متردّدند، نه - یکسره - به سوی اینان و نه - یکسره - به سوی آناناند و کسی را که خدا در گمراهیاش رها کند هرگز برای او راهی نخواهی یافت.« جهانبینی و ایدئولوژی الهی، اعتدال را یکی از خطوط برجسته و مهم تکوین و تشریع میداند و در پی رسیدن به انسانی با شخصیت ایمانی کامل بطور متوازن در همه زمینه ها میباشد و از دیدگاه تعالیم وحی، چنین انسانی همان انسان معادل و متعادل است. در همین راستا قرآن کریم پیامبران و مومنان را به اعتدال در موارد ذیل فراخوانده است:
-1اعتدال در گفتار
اعتدال در گفتار برای پیامبران و مومنان در قرآن مورد اهتمام جدی قرار گرفته است. آیات الهی برای رسیدن به این هدف متعالی به نکاتی اشاره میکنند که از جمله مهمترین آن میتوان به پرهیز از هرگونه پرخاشگری در گفتار اشاره کرد، چنانچه لقمان حکیم به فرزند خود اینگونه کَ وَ اغْضُضْ میِنْفرمایدوَصَوْتِکَاقْصِدْ:»فیإِنﱠ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمیرِ» 4.«و در راهرفتنِ خود میانهرو باش، و صدایت را آهسته ساز، که بدترین آوازها بانگ خران است.« این توصیه مهم پیرامون اعتدال در گفتار در بخش مهم زندگی از جمله سیاست خارجی از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ چنانچه این فرمان الهی به عنوان یکی از اولین توصیههای خداوند به حضرت موسی بود، هنگامی که قصد داشت به فَقُولا لَهُسمتقَوْلاًفرعونلَیﱢناًحرکت کندلَعَلﱠهُ:» یَتَذَکﱠرُ أَوْ یَخْشی» 5 . «و با او سخنی نرم گویید، شاید که پند پذیرد یا بترسد.« خداوند متعال در این آیه شریفه به صراحت دستور میدهد، که در برابر ابرقدرتهای دنیا هرگز با عصبانیت و داد و فریاد سخن نگفته و همانگونه که ما از آنها انتظار داریم که با زبان تکریم با ما سخن بگویند، ما نیز در مقابل با زبان تکریم با آنها سخن بگوییم.
-2اعتدال اقتصادی
از امور مورد تأکید قرآن کریم، توزیع عادلانه امکانات در بین اقشار مختلف مردم است، همان وظیفه مهمی که قرآن مجید به آن اشاره می-دَمﱢنْأَخَاهُمْإِلَهٍ صغَیْرُهُکندالِحًا:»َقَالهُوَ یأَانشقَوْمِأَکُماعْبُدُواْمﱢنَالأَرْضِاللّهَ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمﱠ تُوبُواْیْهِإِلَإِنﱠ رَبﱢی قَرِیبٌ مﱡجِیبٌ» 6.«و به قوم ثمود برادرشان صالح را - فرستادیم - گفت: ای قوم من، خدای یکتا را بپرستید، شما را جز او خدایی نیست او شما را از زمین آفرید و شما را در آن زندگانی داد- یا شما را به آبادانی آن واداشت- پس، از او آمرزش بخواهید و آنگاه به سوی او بازگردید، که
