بخشی از مقاله
خلاصه
هدف از این پژوهش تحلیل تقاضای سفر پس از زلزله در شهر تهران است. سفرهای مردم پس از یک فاجعه مانند زلزله میتواند نسبت به شرایط عادیکاملاً متفاوت باشد. عوامل تأثیرگذار در تصمیمگیری افراد در چنین شرایطی نسبت به قبلکاملاً تغییر کرده و بنابراین نمیتوان فرض کرد که تقاضای سفر بعد از زلزله بدون تغییر باقی بماند. سفرهای غیر امدادی، بخش اصلی این سفرها را تشکیل میدهد، بنابراین اگر بتوان این سفرها را پیشبینی و هدایت کرد، آنگاه میتوان سفرهای امدادی را بهگونهای مدیریت نمود که میزان تلفات به کمترین مقدار برسد. روش مورد استفاده در این پژوهش برای جمعآوری داده، استفاده از پرسشنامه است. پرسشهای مورد نظر در ارتباط با ویژگیهای اقتصادی-اجتماعی افراد و همچنین سفرهایی که در شرایط پس از زلزله انجام میدهند خواهد بود. پس از برداشت اطلاعات مورد نیاز، الگوی سفرهای شهروندان پس از وقوع یک زلزله احتمالی در شهر تهران تحلیل و بررسی میشود.
کلمات کلیدی: زلزله، مدیریت بحران، تقاضا، الگوی سفر
1.مقدمه
این پژوهش تقاضای سفر پس از وقوع زلزله در شهر تهران را بررسی میکند. اهمیت این موضوع را از چند جهت میتوان مورد بررسی قرار داد؛ مورد اول فاجعهبار بودن زلزلهی تهران است. وجود چندین گسل در اطراف شهر تهران و همچنین گذشت مدت زمان زیاد از آخرین زلزلهی شدید در این شهر، خود گواه این مسئله است. مورد دوم اهمیت سفرهای پس از زلزله است. در شرایطی که بسیاری از مردم نیاز به کمکهای امدادی دارند ممکن است به علت ازدحام در معابر، نیروهای امدادی در زمان مناسب به مناطق مورد نظر نرسند. آنچه که موجب پیچیدهتر شدن این موضوع میشود، این است که الگوی سفرهای مردم پس از وقوع زلزله مانند پیش از آن نیست.
بنابراین اگر بتوان تقاضای سفر پس از زلزله را به دست آورد، میتوان با آگاهی از این سفرها، سفرهای امدادی را به شیوهای مناسب مدیریت کرد. پس از رخ دادن زلزله، سفرهای بسیاری با هدفهای مختلف در سطح شهر انجام خواهد شد. این سفرها میتوانند هدفهای متفاوتی داشته باشند، برخی از این هدفها عبارتند از آگاهی از وضعیت سایر اعضای خانواده، پیدا کردن یک محل امن، برداشتن فرزند خانواده از مدرسه و خروج از شهر.تحقیقات انجام گرفته [1] در سال 2009 تأثیر موقعیت اولیهی افراد - منزل یا محل کار - در زمان زلزله و شدت زلزله را بر روی سفرهای آنها پس از زلزله مورد بررسی قرار داده است. بیش از نیمی از افرادی که مورد پرسش قرار گرفتند، اعلام کردند که بعد از زلزله حداقل یک سفر خواهند داشت و همچنین بیشتر - حدود 70 درصد - افرادی که در زمان زلزله در محل کار خود بودند برای ملحق شدن به سایر افراد خانواده به منزل رفتهاند، در حالی که بیشتر افرادی که در زمان زلزله در منزل بودهانداصلاً سفری را نداشتهاند.
همچنین مشخص شد که شدت زلزله تأثیر چندانی بر روی انتخاب افراد نداشته است. پژوهشی [2] که در سال 2011 انجام گرفته است، رفتار مردم را پس از زلزلهی سال 2007 در گیزبرن1 نیوزیلند مورد بررسی قرار میدهد، طبق نتایج آن علیرغم اینکه بیشتر افراد در زمان زلزله در منزل خود بودهاند، با این حال حجم جریان ترافیک نزدیک به مقدار بیشینهی خود در هفته رسید. افرادی که زلزله را در خارج منزل تجربه کردند با احتمال 5 برابر افرادی که در منزل بودهاند سفر کردند، همچنین بر خلاف توصیههای رسمی انجام گرفته، تقرباًی همهی سفرهای انجام گرفته بلافاصله بعد از زلزله، با وسیلهی موتوری شخصی صورت گرفته است.
در پژوهشی دیگر [3] که در سال 2011 در مورد تصمیمگیری افراد برای تخلیهی منطقه قبل از طوفان انجام شده است، از پارامترهایی مانند تعداد فرزندان، شرایط تملک خانه - مستأجر یا مالک - ، درآمد خانواده و همچنین موقعیت جغرافیایی به عنوان پارامترهای تأثیرگذار در مدل استفاده شده است. مدل مورد استفاده، مدل لوجیت2 بود و از دادههای مربوط به پرسشگری پس از طوفان ایوان3 در آمریکا استفاده شده است.تحقیقات انجام گرفته [4] در ارتباط با نوع مقصدی که افراد بعد از تخلیهی منزل خود انتخاب میکنند، نشان میدهد که موقعیت طوفان در زمان تخلیه، موقعیت جغرافیایی منزل، نژاد، درآمد و تجربهی طوفانهای قبلی در این انتخاب تأثیرگذارند. مدل مورد استفاده در این پژوهش، لوجیت آشیانهای4 بوده و از اطلاعات مربوط به پرسشگری بعد از طوفان ایوان در سال 2004 استفاده شده است.
در زمینهی وسیلهی سفر افرادی که پس از یک فاجعه سفر میکنند، پژوهشی [5] در سال 2014 انجام گرفته است. این پژوهش وسیلهی شخصی را در نظر نمیگیرد و تنها گزینههای اتوبوس معمولی، اتوبوس مخصوص تخلیهی افراد از شهر، تاکسی، سوار شدن در اتومبیل خانوادههای دیگر و گزینهی سایر را شامل میشود. ویژگیهای اقتصادی-اجتماعی افراد، تجربهی قبلی آنها از چنین حادثهای، مقصد سفر و ویژگیهای خانه به عنوان عوامل تأثیرگذار در مدل شناخته شدند و از مدل لوجیت آشیانهای در مدلسازی انتخاب وسیلهی سفر استفاده شده است. این تحقیقات نشان داد که بیشتر مردم تمایل به استفاده از اتوبوسهای ویژهی تخلیه دارند در حالی که افراد با سطح درآمدی بیشتر، تاکسی را ترجیح میدهند.
2.دادهها
برای مطالعه سفرهای انجامگرفته پس از وقوع زلزله، مشخصات خانوار، سفرهای روزانه آنها، مشخصات محل سکونت خانوار و همچنین سفرهای آنها پس از زلزله احتمالی شهر تهران مورد بررسی قرار گرفت. در رابطه با سفرهای روزانه افراد خانواده، تنها سفر اصلی اعضا شامل سفر به محل کار، تحصیل و یا مهد مورد توجه قرار گرفته است.برای جمعآوری دادهها، ابتدا پرسشنامهای طراحی شد و سپس در سال 1394 نظرسنجیای در مراکز مختلف معاینه فنی شهر تهران صورت گرفت. علت انتخاب مراکز معاینه فنی همکاری بیشتر مردم به خاطر قرار داشتن در صفهای این مراکز بود. از میان مراکز مختلف معاینه فنی در سطح شهر تهران، ایستگاههایی که مراجعین بیشتری داشته و صفهای طولانی در آنها تشکیل میشد، انتخاب شدند.
در این نظرسنجی 3 مرکز معاینه فنی بیهقی، نیایش و سراج به صورت مشخص انتخاب شده و پرسشگری از مراجعین صورت پذیرفت. تعداد افراد شرکتکننده در نظرسنجی در مجموع 920 نفر بوده که 16 مورد از آنها به علت سکونت در محلی خارج تهران، حذف گردیدند. این نظرسنجی شامل اطلاعات اقتصادی-اجتماعی خانوارها - تعداد اعضای خانوار، سطح تحصیلات و درآمد - ، مشخصات محل سکونت خانوار - منطقه محل زندگی، مساحت ساختمان و سن بنا - و همچنین مشخصات سفرهای آنها پس از زلزله احتمالی - تعداد سفرهای صورت گرفته، هدف سفر و شیوه مورد استفاده - بوده است.با توجه به تأثیرگذاری زمان وقوع زلزله و شدت آن بر روی تصمیمگیری افراد پس از وقوع زلزله، تصمیم گرفته شد تا سؤالات مربوط به سفرهای انجام گرفته پس از زلزله در رابطه با 4 سناریوی پیشنهادی پرسیده شود تا تأثیر زمان وقوع زلزله و شدت آن نیز در نظر گرفته شود.
این 4 سناریو در جدول 1 قابل مشاهده است.در سناریوهای مربوط به صبح فرض شده است افرادی که شاغل هستند، در محل کار خود بوده، اما در سناریوهای 3 و 4 که زمان وقوع زلزله شب در نظر گرفته شده، فرض شده است همهی افراد خانواده در خانه حضور داشته باشند. منظور از زلزله خفیف، زلزلهای است که تنها موجب ایجاد ترک بر روی دیوارها و افتادن وسایل شود و لذا خرابی ساختمانها در این نوع زلزله پیشبینی نشده است. در سناریوهای 1 و 3 که مربوط به زلزله خفیف هستند، فرض شده است که امکان برقراری ارتباط تلفنی وجود داشته باشد. برخلاف زلزله خفیف، در سناریوهای مربوط به زلزله شدید، شاهد خرابی ساختمانهای غیر ایمن بوده و همچنین با توجه به شدت زلزله فرض میشود که امکان برقراری ارتباط تلفنی با سایر افراد خانواده وجود نداشته باشد. به طور کلی در تمامی سناریوها فرض شده است که به افراد خانواده آسیبی نرسد.
3.اطلاعات خانوار
در این پژوهش اطلاعات مربوط به 920 خانوار جمعآوری گردید که در مجموع شامل 2947 نفر میشدند. بنابراین بعد خانوار در نمونه به دست آمده برابر 3/2 بوده است. از نظر جنسیت، 53 درصد نمونه را مردان تشکیل داده و 47 درصد آن شامل بانوان بوده است. البته در میان افراد پاسخدهنده تنها 10 درصد آنها بانوان بودهاند که با توجه به اینکه پرسشنامهها در مراکز معاینه فنی پر شده، قابل انتظار بود. از میان افراد بالای 18 سال خانواده، طبق اعلام پاسخدهندگان 85 درصد نفرات گواهینامه رانندگی داشتهاند. پراکندگی سطح تحصیلات در میان پاسخ-دهندگان به پرسشنامهها نیز در شکل 1 قابل مشاهده است.در پرسشنامه از پاسخدهندگان در رابطه با شیوه سفر روزانه افراد خانواده به محل کار، تحصیل و یا مهد پرسیده شد، که سواری شخصی با 46 درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. سهم شیوههای مختلف سفر از سفرهای روزانه افراد در شکل 2 قابل مشاهده است.
