بخشی از مقاله
خلاصه
یکی از مدلهای مهم در فرآیند برنامهریزی حملونقل، مدلهای انتخاب وسیله سفر هستند که در برآورد میزان سفرهای درونشهری و سهم وسیلههای مختلف حملونقل، اهمیت ویژهای دارند. هدف از این مقاله، ساخت و پرداخت مدل انتخاب وسیله برای سفرهای درونشهری با هدف خرید در سطح غیرهمفزون و استفاده از ویژگیهای شبکهی حملونقل و محلهای مستعد برای فعالیت، به منظور بررسی خصوصیات رفتاری افراد بهعنوان عوامل انتخاب کنندهی وسیلهی سفر، میباشد.
بهاین منظور، سفرهای خرید در تورهای خانه- مبنای دادههای حاصل از پرسشگری نمونهای از ساکنین شهر قزوین بهعنوان دادههای مطالعه موردی انتخاب گردیده و عوامل مؤثر در انتخاب وسیله سفر با استفاده از مدل لوجیت چندگانه محاسبه شده است. نتایج نشان میدهد زمان انجام سفر، مسافت سفر، مدتزمان انجام سفر، نرخ تجاری مقصد، شغل، جنسیت از عوامل موثر بر انتخاب وسیله سفر خرید هستند. مقادیر ρ20 و ρ2c برای مدل بهترتیب برابر با 0/411 و 0/320است که حاکی از برازش نسبتاً خوب مدل با دادهها است.
1. مقدمه
از دیرباز، راههای مؤثر در کاهش حجم سفرها با خودروی شخصی و افزایش جذابیت استفاده از حملونقل همگانی، در برنامهریزی حملونقل مورد توجه بودهاست .[1] این توجه بهدلیل نقش مهم حملونقل همگانی در سیاستگذاریهای شهری است.تقریباً بدون استثناء میتوان گفت که وسایل حملونقل همگانی نسبت به وسایل شخصی استفاده مؤثرتری از شبکه حملونقل مینمایند .[2] در صورتیکه تعدادی از مسافران برای استفاده از حملونقل همگانی تشویق شوند، سایر مسافران از سطح خدمت بهتری بهرهمند میگردند. با این توصیف، یکی از مدلهای مهم در فرآیند برنامهریزی حملونقل جهت اعمال سیاستهای مدیریتی تقاضای سفر، مدلهای انتخاب وسیله سفر هستند که در برآورد میزان سفرهای درونشهری و سهم وسیلههای مختلف حملونقل، اهمیت ویژهای دارند.
در انجام هر سفر، مسافران از بین وسیلههای مختلف سفر، بسته به شرایط اقتصادی- اجتماعی، نوع سرویس ارائه شده و برخی از عوامل دیگر، یکی را انتخاب مینمایند .[3] این انتخاب برای سفرهای درونشهری میتواند شامل استفاده از پیادهروی، دوچرخه، موتور، خودروی شخصی و حملونقل همگانی باشد. با توجه به اینکه یکی از هدفهای ضروری سفرهای درونشهری، خرید است و نیز از آنجا که انسان بهعنوان عامل انتخابکننده وسیله سفر، دارای خصوصیات رفتاری متفاوت است، بررسی عوامل مؤثر بر انتخابهای شیوهی سفر خرید افراد، از اهمیت خاصی برخوردار است. از متداولترین مدلهای انتخاب وسیله، مدلهای انتخاب هستند که ساختاری احتمالی دارند و از آنجا که از طریق روابط ریاضی رفتار استفادهکننده و تلاش او برای بیشینهسازی مطلوبیت ناشی از انتخاب وسیله، مدلسازی میشود، در دستهی مدلهای رفتاری طبقهبندی میشود .[4]
در زمینه مدلسازی انتخاب وسیله سفر، مطالعات فراوانی در قسمتهای مختلف حملونقل انجام شدهاست. پورزاهدی و ممدوحی - 1381 - ، با استفاده از دو ساختار کلی از مدلهای لوجیت، یعنی آشیانهای و چندگانه، مدل انتخاب وسیله سفر با هدف کاری را برای شهروندان مشهد ساخت و پرداخت کردند. نتایج حاصل از این مطالعه، نشاندهندهی آن است که دو ساختار یاد شده، از نظر توان بازسازی مشاهدات، کم و بیش مشابه عمل میکنند .[4] حبیبیان و کرمانشاه - 1391 - ، با در نظر گرفتن سه سیاست دفعی و دو سیاست جذبی، به بررسی سیاستهای مدیریتی حملنقل بر انتخاب طریقههای جایگزین سواری شخصی پرداختند.
نتایج نشان داد که سیاستهای جذبیعمدتاً بر انتخاب طریقههای همگانی و سیاستهای دفعی بر انتخاب گزینههای شبه همگانی موثرند. آنها همچنین دریافتند سیاستهای مدیریت تقاضای حملونقل در انتخاب طریقههای جایگزین، تأثیرات متفاوتی دارند و اگرچه سهمی حدود 14 درصد بر انتخاب گزینه همگانی با دسترسی پیاده و هفت درصد در انتخاب طریقه تاکسی دارند، برای سایر طریقههای مورد مطالعه تأثیری بیش از دو درصد ندارند [.5] ساکانو1 و بنجامین - 2011 - 2 یک مدل معادلات ساختاری برای تصمیمات مسافران دربارهی فعالیتها و وسیلههای سفر در یک روز کاری را ارئه نمودند. نتایج نشان دادند هنگامیکه مسافران با وسیلههای سفر ترکیبی در طول زمان رویرو هستند، انتخاب وسیلهی سفر یک پیشبینی کنندهی معنیدار برای فعالیتهای غیرکاری است .
6] راهولا3 و ورمب - 2013 - 4 با استفاده از مدل رگرسیون لجستیک، تأثیرات فاکتورهای مختلف اقتصادی، اجتماعی، محیطی و مشخصات سیستمهای حملونقل را بر روی انتخاب وسیلههای سفر غیرموتوری شهر بنگال، بررسی نمودند. نتایج نشان دادند که با افزایش زمانسفر و سن افراد، استفاده از وسیلههای سفر غیرموتوری کاهش مییابد. همچنین افراد با مالکیت حداقل یک وسیله موتوری شخصی نسبت به افراد بدون وسیله موتوری شخصی، با احتمال کمتری از وسیلههای سفر غیرموتوری استفاده میکنند و زنان نسبت به مردان علاقهی بیشتری به پیادهروی دارند. کاربری ترکیبی زمین و افزایش چگالی نیز، تأثیری مثبت در پیادهروی و استفاده از دوچرخه دارند.
[7] ابراهیم و مکگلدریک - 2003 - 5 به بررسی تأثیر ویژگیهای کیفی بر رفتار سفر خریدارانی که اختیار انتخاب بین حملونقل شخصی و همگانی دارند، پرداخته و دریافتند که اکثر خریداران نظری مثبت به حملونقل همگانی دارند و دربارهی استفاده از این وسیله بهجای خودروی شخصی فکر میکنند. با اینحال، تفاوت در زمانسفر و هزینههای متنوع سفر شامل سرراست بودن سفر، راحتی و ایمنی، انتخاب آنها را تحت تأثیر قرار میدهد.[8]
هدف از این مقاله، ساخت و پرداخت مدل انتخاب وسیله برای سفرهای درونشهری با هدف خرید در سطح غیرهمفزون - در نظرگیری مشخصات فردی و خانوادگی - و استفاده از ویژگیهای شبکهی حملونقل و محلهای مستعد برای فعالیت، بهمنظور بررسی خصوصیات رفتاری افراد بهعنوان عوامل انتخابکننده ی وسیلهی سفر، میباشد. نمونه موردی این مطالعه، سفرهای خرید در تورهای خانه- مبنای دادههای حاصل از پرسشگری نمونهای از ساکنین شهر قزوین حاصل از برداشت آماری مبدأ- مقصد صورت گرفته از ساکنین میباشد. در ادامه، با استفاده از مدل لوجیت چندگانه6، مدل تفکیک سفر برای سفرهای با هدف خرید در تورهای خانه- مبنا ایجاد شده و در پایان، مدل اعتبارسنجی گردیدهاست.
2. روش مطالعه
یک مدل مطلوب جهت انتخاب وسیله سفر بایستی دربرگیرنده مهمترین عوامل تأثیرگذار بر انتخاب فرد، شامل خصوصیات سفر و سفر کننده و نیز ویژگیهای تسهیلات شبکه حملونقل باشد. بههمین منظور، روشهای مختلفی از قبیل منحنیهای انحراف7، تحلیل رگرسیونی8، مدلهای انتخاب9 و و مدلهای آنتروپی10، برای مدلسازی مورد استفاده قرار میگیرند. از آنجا که امروزه اغلب مدلهای برنامهریزی حملونقل بر مبنای نظریه انتخاب گسسته که بهطور گستردهای در مدلهای پیچیدهی رفتاری استفاده میشوند، صورت میپذیرد، این پژوهش نیز این مدلها را بهکار گرفتهاست. شکل 1، نمایی از جایگاه مدلهای انتخاب را در زمینه مدلسازی انتخاب وسیله سفر نشان میدهد.
مبانی و اصول نظری رایج جهت مدل سازی انتخاب گسسته، تئوری مطلوبیت تصادفی میباشد. بنابراین مهمترین اصل در ساخت این مدلها، شناخت کامل از نظریه مطلوبیت میباشد. بر اساس نظریه مطلوبیت، شخص انتخابگر گزینهای را انتخاب میکند که دارای مطلوبیت بیشتری نزد وی باشد. این مطلوبیت توسط تابعی خاص تعریف میگردد که ساخت این تابع مطلوبیت برای یک جامعه آماری، روند انتخاب را مشخص میکند. بهطور کلی نظریه مطلوبیت بر اساس فرضیات زیر استوار میباشد :[9]
-1 انتخاب افراد حاضر در یک جامعه بر اساس مجموعه شیوههای سفر موجود در سطح آن جامعه و با توجه به مطلوبیت هر وسیله انجام میپذیرد.
-2 احتمال انتخاب هر وسیله بر اساس نتیجه حاصل از تابع مطلوبیت انتخاب آن جامعه میباشد و هر چه مطلوبیت بیشتر باشد، احتمال انتخاب بیشتر است.
-3 تابع مطلوبیت دارای دو بخش است: یک بخش تصادفی و یک بخش معین و قابل اندازهگیری - رابطه . - 1
