بخشی از مقاله
چکیده
تقابلهاي دوگانه از مفاهیم اصلی نظریههاي ادبی قرن بیستم از جمله ساختارگرایی و پساختارگرایی به شمار میرود. از آنجا که با شناسایی این تقابلها، میتوان به دنیایی ذهنی شاعران و شناخت هر چه بیشتر اشعارشان راه یافت؛ در این مقاله به بررسی تقابلهاي دوگانه در قصاید خاقانی پرداخته و آنها در سه بخش بررسی کردهایم:.1 تقابلهاي واژگانی که درهاآنصرفاً دو یا چند واژه در تقابل با هم قرار دارند.2 تقابلهاي معنایی که اندیشه، ذهنیت و جهانبینی شاعر در شکلگیري آنها حضوري مؤثر داشته است. تقابل هایی تلفیقی که در آنها علاوه بر تقابل در معنا و مفهوم بیت، شاعر آگاهانه واژگان متقابل را نیز به کار برده است. یافته هاي این بررسی نشان میدهد که استفاده از نظریههاي ادبی از جمله تقابلهاي دوگانه، میتواند در گشودن بسیاري از دشواريهاي موجود در قصاید خاقانی مؤثر افتد؛ چرا که با درك و دریافت این تقابلها-که بسامد زیادي در اشعار او دارند- میتوان به دنیاي ذهنی و سبک شخصی شاعر راه یافت و براي حل ابهامات و دشواريهاي شعرش از آنها استفاده نمود.
مقدمه
سوسور در مطالعات زبانشناسی، تحول عظیمی پدید آورد و به جاي اینکه مانند دیگر زبانشناسان هم عصر خویش به مطالعه تحولات تاریخی یا توصیف ویژگیهاي زبان در دورة خاصی بپردازد، این سؤال اساسی را مطرح کرد که زبان چگونه کار میکند؟ - برتنس، - 70 :1384 او زبان را نظامی از نشانهها میداند که در درجه اول اختیاري هستند و بعد از آنکه مورد پذیرش عمومی قرار گرفتند به قرارداد تبدیل میشوند - همان: - 71؛ براي مثال: براي مفهوم گل در زبانهاي مختلف، واژههاي متفاوتی وجود دارد و این نشان میدهد که رابطه واژه با مفهوم، رابطهاي ذاتی نیست و بعد از وضع شدن واژه، به صورت قرادادي به کار رفته است و میتوانست هر واژة دیگري جانشین آن شود. سوسور بر آن است که هر نشانهاي در زبان فقط به این دلیل که با نشانههاي دیگر متفاوت است، داراي معنی است و معنا در ذات یک نشانه نهفته نیست.
- ایگلتون، - 134 : 1368 واژة سیب از این رو براي ما معناي مشخصی دارد که با دیگر میوهها مانند پرتقال، موز و... متفاوت است؛ ممکن است این سیب، سرخ، سفید، زرد و حتی گندیده باشد، اما آنچه به آن هویت میبخشد، جایگاه آن به عنوان سیب در نظام میوه هاست. نخستین کسی که به توانایی نظریه سوسور براي بررسی پدیدههاي متنوع فرهنگی پی برد، کلود لوي-استروس بود - برتنس، . - 75 :1384 او در مطالعات خود به دنبال این بود که بداند نیاکان ما براي اولین بار چگونه به جهان اطراف خود معنا بخشیدهاند و این نظریه را مطرح کرد که پیشینیان براي تسلط بر جهانی که برایشان بیگانه بود، تقابلهاي دوگانه را وضع کردند و با این ساختار ساده که همواره مبتنی بر حضور و غیاب بود مانند: بالا/ پایین، دست ساز / طبیعی و ... به طبقهبندي جهان خود پرداختند - همان: . - 77 نتایج مطالعات لوي- استروس باعث شد در حوزة متون ادبی هم به دنبال کشف ساختار تمام روایتها برآیند.
گرماس تلاش کرد تا با تکیه بر کار پراپ به ساختار کلی روایت دست یابد و براي این منظور از سه جفت تقابل دوتایی در بررسی روایتها استفاده کرد: شناسنده/ موضوع شناسایی فرستنده/ گیرنده کمک کننده / مخالف و معتقد است این سه جفت در اغلب روایتها قابل بررسی است - سلدن، . - 109-108 :1372 نتایج مطالعات زبانشناسی یاکوبسن نیز بر کار ساختگرایان تأثیر زیادي داشت. او که حوزة کارش در زمینه کودکان زبانپریش بود، به این نتیجه رسید که این کودکان با دو مشکل در کاربرد زبان مواجه هستند یا نمیتوانند عناصر زبانی را در یک زنجیره، ترکیب کنند یا این که نمیتوانند عنصري را با عنصر دیگر جایگزین کنند و سپس اینطور نتیجه میگیرد که این دو نابسامانی، قابل تطبیق با دو صنعت لفظی مجاز و استعاره در ادبیات است.
او مجاز و استعاره را در تقابل هم میداند و معتقد است که رفتار گفتاري معمول به یکی از این دو قطب گرایش دارد و سبک ادبی نیز به صورت انحرافی به سوي بیان استعاري یا مجازي آشکار میشود - همان، . - 117-116 نتایج کار یاکوبسن باعث شد ساختگرایان در هر زمینه کار خود را بر اساس تقابلهاي دوگانه بنا نهند. ساختگرایان بر این باورند که انسان از ابتدا به صورت دو قطبی اندیشیده است، بد/ خوب، زشت / زیبا، و سرشت طبیعت نیز بر پایه تقابل استوار است مانند: شب / روز ، سفید/ سیاه و علاوه بر این در سطح جامعه هم از این تقابلها استفاده میشود؛ مانند چراغ قرمز/ سبز که علامت توقف و حرکت است - شمیسا، . - 200 :1385 ژاك دریدا، فیلسوف فرانسوي نیز در عقاید خویش از تقابلهاي دوگانه متأثر است. »
او در نظریه خود، شالودهشکنی1 که یکی از ارکان مکتب پساساختارگرایی به شمار میرود، مفهوم تقابلهاي دوگانه را کاملاً دچار تحول ساخت« - مقدادي، . - 169 :1378 او معتقد است اندیشه غربی همواره گرفتار این دوگانگی بوده است، خوب/ بد، روز / شب و به راحتی نمیتوان از این گونه اندیشههاي متافیزیکی رهایی یافت، اما میتوان آن را ساختشکنی کرد و به این نتیجه رسید که این نوع تفکر برگرفته از نوعی نظام معنایی است نه یک عامل خارجی - سلدن، . - 182 :1372 دوگانه اندیشی علاوه بر فرهنگ غرب، در فرهنگ ایران نیز پیشینهاي دیرینه دارد.
تضاد در اندیشه ایرانی از رابطه انسان با طبیعت سرچشمه گرفته است. پیشینیان معتقد بودهاند، مهر طبیعت باعث رفاه و آسایش و قهر طبیعت باعث گرسنگی و نابودي میشود؛ و طبیعت را داراي دو قدرت سرسبزي و خشکی و جهان را برآمده از تقابل خوب و بد میدانستند - یاحقی، . - 197 :1369 ادیان پیشین نیز بر اساس دو تقابل خیر و شر و نیکی و بدي بنا شده بودند. در آئین زردشت، ضمیر آدمی، جایگاه نبرد دو نیروي خیر و شر تصور شده است و اهورا مزدا بعد از این که آدمی را آفریده است، به او اختیار داده تا راه درست و غلط را انتخاب کند - ناس، . - 308 :1368 اساطیر ایران نیز از رنگ و بوي دوگانگی خالی نیست و نبردهاي زیادي در اساطیر وجود دارد که نمایانگر رویارویی خیر و شر است و نمونه آن ماجراي تسلط ضحاك بر جمشید است. - یاحقی، . - 198 :1369 استفاده از تقابلهاي دوگانه در بررسی متون ادبی فقط به ظاهر متون محدود نمیشود و در برخی موارد همانطور که کار یاکوبسن نشان داد، اساس تفسیر را نیز فراهم میکند.
پیشینه تحقیق
دربارة تقابلهاي دوگانه در قصاید خاقانی، تاکنون پژوهش مستقلی انجام نشده است، اما دربارة دیگر شاعران؛ مثل سنایی، پژوهشهاي چندي صورت گرفته است؛ به عنوان نمونه، طاهره چهري و... - 1392 - در مقالهاي با عنوان: »تحلیل تقابلها و تضادهاي واژگانی در شعر سنایی« به بررسی تقابلهاي واژگانی در شعر سنایی و ریشه این تقابلها در زندگی و جامعه شاعر پرداخته است.
تحلیل و بررسی
افضلالدین بدیل خاقانی از شاعران و قصیدهسرایان مطرح و صاحب سبک قرن ششم و همچنین در ادوار مختلف زبان فارسی است. تلاش خاقانی براي استفاده از تمامی علومی که با آنها آشنا بوده، لغات و تعبیرات خاص و دقت و باركبینی در بیان مضامین گوناگون، باعث دشواري شعر او به ویژه قصایدش شده است، به گونهاي که برخی بیشتر از پانصد بیت دیوان او را داراي معناي روشن ندانستهاند - سجادي، :1368 پنجاه و چهار - . اگر چه این نظر اغراقآمیز است؛ اما نشان از دشواري شعري خاقانی دارد.
