بخشی از مقاله
متنبی و خاقانی، یکی از شاعران عرب و دیگری از شاعران پارس در دو اقلیم متفاوت، شاعران برجستهی دوران خود هستند که هرکدام شکواییههایی در زمینههای مختلف شخصی، اجتماعی و فلسفی سرودهاند. شکواییههای این دو شاعر دارای وجوه اشتراک و تمایزاتی هستند که این مقاله برآنست تا به شیوهی تحلیل محتوا آنها را بررسی کند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در شعر این دو شاعر انواع شکواییههای فلسفی - شکایت از دستگاه آفرینش، دنیا، ناسازگاری بخت، فلک و گردش آسمان و... - ، اجتماعی - شکایت از نابرابری های اجتماعی، نادانی و فساد اخلاقی عوام و... - و شخصی - شکایت از ضعف جسمانی، پریشان حالی،ناتوانی، خواری و بیکسی، تنهایی و بیهمدمی، ناداری، بیقدری اهل فضل و هنر و بیتوجهی ممدوح و
... - دیده میشود. هرچند اغلب آمیزهای از این انواع را در شکواییهای واحد نیز میتوان یافت. در قصاید متنبی شکواییههای اجتماعی به خصوص شکایت از حاسدان شایعهپراکن و سپس شکواییههای فلسفی بسامد بیشتری دارند و متنبی به شکواییه های شخصی کمتر توجه کرده است اما نمود بارز شکواییههای خاقانی در شکایتهای شخصی او است؛ لذا در مجموع می-توان گفت که شکواییههای اجتماعی نسبت به شکایتهای شخصی و فلسفی در قصاید خاقانی بسامد کمتری دارند. به نظر میرسد دلیل این امر را میتوان در طرز نگاه و تفکر دو شاعر جستجو کرد؛ متنبی شاعری است که به مسائل اجتماعی توجهی خاص دارد اما خاقانی شاعری است حساس و زودرنج با روحیهی برتریطلبی که به مسائل و مشکلات شخصی خود بیشتر میاندیشد.
مقدمه ادب غنایی در اصل اشعاری است که احساسات و عواطف شخصی را مطرح میکند. در شعر غنایی شاعر با نگاهی عاطفی به مسائل درونی خود رنگی فلسفی و جامعهشناختی میدهد و با طرح مسائل عمیق روانی و فلسفی مسائل انسان را در ارتباط با حیات و ممات، داشتن و نداشتن، خوشبختی و بدبختی و امثال اینها به شکل مؤثر و اندوهناک توصیف میکند. انواع فرعی ادب غنایی شامل داستان، مرثیه، مناجات، بث الشکوی و گلایه و تغزل است. بث الشکوی یا شکواییه در میان انواع فرعی مذکور در اشعار شاعران جایگاه قابل توجهی دارد. بث الشکوی یا شکواییه در اصطلاح ادبی، شعری است که ناکامیها، رنجها و ناامیدیهای شاعر را بیان می-کند. شکایتنامهها در هر دوره از فرهنگ عمومی و فلسفهی زندگی آن عصر، از یک سو و حوادث و جریان-های سیاسی و اجتماعی آن از سوی دیگر رنگ میگیرد.
متنبی و خاقانی دو تن از شاعران برجستهی روزگار خود هستند که از حسادت اطرافیان، مرگ عزیزان و اوضاع آشفته و پریشان روزگار و جز اینها ناله سردادهاند. متنبی از شاعران قرن چهارم است. در دوران او ضعف حکومت مرکزی و سست شدن پایههای امپراطوری عباسی تلاطمهایی را ایجاد کرده بود. »متنبی در عصری میزیست که اختلافات مذهبی و سیاسی مسلمانان به سر حد اعلی رسیده مملکت وسیع اسلامی در نتیجه نزاعهای داخلی به قطعات یا ممالک کوچک تقسیم شده و فرمانروایی هر ممکلت به امیری مستقل از نژاد پارسی یا تازی اختصاص یافته بود . در هریک از این ممالک کوچک عدهی اشخاص باهوش و استعداد به واسطهی اشتهار به فضل و ادب و مهارت در نویسندگی به مقامات وزارت و امارت و حکومت بلاد و امثال آن رسیده و دارای جاه و جلال و ثروت و اشتهار شده بودند - .« دستگردی، - 167 :1315 متنبی از روزگار و مردم آن گله مند است و بر تباهی اخلاق و نادانی و تیره روزی عامه نوحه سرایی میکند. البته علاوه بر پریشانی اوضاع اجتماعی، عدم دستیابی او به خواستهها و آرزوهایی چون حکمرانی عامل مهمی در این شکوهها است.
قرن ششم یکی از دورانهای پرتلاطم تاریخ ایران است. از موضوعات بسیار مهم در شعر این قرن که آن را از شعر دورههای پیشین متمایز میسازد شکوه و شکایت است. اوضاع آشفته و نابسامان حاکم بر جامعه قرن ششم شاعران این عصر را واداشت تا لب به شکایت از دنیا و روزگار بگشایند و شکایت و بیزاری از دنیا، کسادی بازار فضل، شکایت از منسوخ شدن مروت و وفا و شکایت از ابنای روزگار را وجههی بارز و مشخص شعر این عصر سازند. شکوه و شکایت در شعر خاقانی نیز بازتاب چشمگیری دارد. خاقانی در مراثی، حبسیهها و قصایدی که در نکوهش حسودان و شکوه از بی وفایی روزگار و اهل آنها سروده است، همواره از غم و غصهی بیپایان خود سخن میگوید که گویی هیچ وقت دست از سر او برنخواهد داشت و چارهای جز سوختن و ساختن ندارد. باتوجه به تأثیرات متقابل ادبیات زبانهای مختلف بریکدیگر در این میان میزان تأثیر و تأثر ادبیات عربی و فارسی از همدیگر امری است که بر هیچ فارسی زبان و عرب زبانی پنهان نیست. » ادبیات تطبیقی به بحث و بررسی تأثیرگذاری آثار ادبی ملتهای مختلف میپردازد و از انعکاسها و بازتابهای ادبیات یک ملت در ادبیات سایر ملت ها سخن می گوید. به طور خلاصه می توان گفت که ادبیات تطبیقی تصویر و انعکاس ادبیات یک ملت در ادبیات سایر ملتها است. از رهگذر بررسی ادبیات به گونهی تطبیقی ارزش آثار ادبی هرچه دقیقتر و بهتر نمایان میشود - .«فخر، :1386 چکیده - تحلیل محتوای اشعار شاعران و آشنایی با اندیشههای آنها از مباحث مهم در پژوهشهای ادبی است. نگارندگان در این مقاله کوشیدهاند تا به شیوه تحلیل محتوا شکواییهها را مورد بحث و تحلیل قرار دهند. بدین منظور تمام قصاید متنبی و خاقانی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است و نمونههای بارز انواع شکواییهها باتوجه به اهمیتشان در بیان متنبی و خاقانی آورده شده است. این مقاله بر آن است تا به این پرسشها پاسخ دهد که:
-1 انواع شکواییهها در قصاید متنبی و خاقانی چیست؟ -2 وجوه اشتراک و تمایز میان شکواییههای متنبی و خاقانی چیست؟ -3 بیشترین شکوههای متنبی و خاقانی از چیست؟
درخصوص پیشینهی تحقیق باید گفت علاوه بر اشارات پراکندهای که در شروح و نقدهایی که بر دیوان متنبی و خاقانی نوشته شده، در این زمینه موجود است؛ همچنین کتابها و مقالاتی که در زمینهی شرح احوال، بررسی یکی از جنبههای شخصیتی یا شعری، سبک، اندیشه و تصاویر شعری موجود در دیوان این دو شاعر نوشته شده، کار تحقیقی مستقلی در این خصوص انجام نشده است. ازجملهی این موارد میتوان به مقالهی مقایسه ی تحلیلی مبانی فکری سبک شکواییههای انوری و خاقانی از اسد االله واحد - - 1390 و کتاب خاقانی شاعر دیرآشنا از علی دشتی - 1364 - و مجموعه مقالات شخصیت متنبی از وحید دستگردی - - 1315 اشاره کرد. در این نوشتار ابتدا به بحث دربارهی انواع شکواییهها در قصاید متنبی و سپس خاقانی پرداختهایم و آنها را به سه دسته اجتماعی، فلسفی و شخصی تقسیم کردهایم. همچنین وجوه اشتراک و تمایز میان محتوای شکواییههای این دو شاعر بازنموده شده و در پایان نیز نتایج پژوهش بیان گردیده است. شمارههای داخل پرانتز بعد از ابیات بیانگر شماره قصیده و بیت از دیوان متنبی به کوشش علیرضا منوچهریان و شمارهی صفحه از دیوان خاقانی شروانی به کوشش ضیاءالدین سجادی است که مشخصات کامل آنها در فهرست منابع و مآخذ ذکر شده است.
.1 بحث
-1-1 شکواییه و انواع آن بث الشکوی یا شکواییه در لغت به معنی اظهار شکایت، شکوه کردن و در اصطلاح ادبی شکایت شاعر یا
نویسنده از روزگار، بخت و سرنوشت، مردمان زمانه، ارباب قدرت و جز اینهاست. از نظر تقسیمبندی موضوعی بث الشکوی در شمار ادبیات غنایی است زیرا به احساس و عواطف انسانی مربوط است و در تمام قالبهای شعری تبلور یافته است. شکواییهها را با توجه به مضامینشان به 5 قسم فلسفی، شخصی، اجتماعی، سیاسی و عرفانی تقسیم کردهاند
-1-1-1 شکواییههای فلسفی این شکواییهها گاهی از فلک و آسمان، گاهی از چرخ، گاهی از دنیا، گاهی از بخت و سرنوشت و گاه از قضا
و قدر و شب و روز است، اما در همهی این موارد شکایت او از قدرتی است که ماورای ارادهی بشر است. گاهی نیز به خاطر اینکه نمیتواند مستقیم از پادشاهان و حاکمان شکایت کند، نارضایتی و خشم خود را به فلک نسبت میدهد.
-2 -1 -1 شکواییههای شخصی دراین شکواییهها شاعر ازضعف جسمانی و پریشان حالی خویش گلایه می کند. بیماری، ضعف، ناتوانی
وکاهش قوای جسمانی، خواری و بیکسی، تنهایی و بیهمدمی، ناداری و محرومیتهایی نظیر آنها موضوع این شکواییههاست. در میان شکواییههای شخصی به شکایت شاعر از هنرهای خویش و حرفهی شاعری نیز بر می-خوریم.
-3-1- 1 شکواییههای اجتماعی در این دسته از سرودهها، شاعران از نابرابریهای اجتماعی، نادانی و فساد اخلاقی عوام و ناملایماتی از این
قبیل شکایت دارند. جوهر اصلی این شکواییهها بیان ناهماهنگی جامعهی آرمانی شاعر با جامعهای است که خود در آن با ناکامی زندگی می کند. شکایت شاعران از مردم شهر یا ناحیتی خاص را میتوان از این مقوله شمرد.
-4-1- 1 شکواییههای سیاسی در این سرودهها شاعران از حاکمان و مدیران سیاسی جامعه شکایت میکنند. حبسیات و گله از زندان نیز از انواع آن است.
