بخشی از مقاله
چکیده
یکی از موضوعات بسیار مهم در شعر قرن ششم که آن را از شعر دوره های پیشین متمایز می سازد، شکوه و شکایت است؛ علّت این امر نیز پریشانی اوضاع اجتماعی و سیاسی آن دوره بوده است. شکواییه در لغت، شکایت از غم و ناراحتی ها و پریشانی های زندگی است، در اصطلاح ادب بیانگر نومیدی و گلایه شاعر از روزگار خویش است. خاقانی یکی از بزرگترین قصیده سرایان سدهی ششم هجری است.
طرحی که در ادب پارسی پی افکند، او را در شمار یکهتازان کم نظیر سخن پارسی جای داده است. مضامین بدیع واستوار خاقانی چنان استادانه و با شیوهای ستوده بر جان ادب دوستان می نشیند که از همان ابتدا توانایی های هنرمندانه او را می ستاید. در این مقاله برآنیم، تا با استفاده از تحلیل روانشناسانه یونگ، گوشه هایی از زوایای شخصیتی خاقانی با تکیه بر اشعار شکوائیه وی، بر ما گشوده شود.
مقدمه
شعر فارسی از لحاظ محتوا و موضوعات شعری و مقاصدی که در کلام منظوم وجود دارد به چهار نوع حماسی، غنایی، نمایشی و تعلیمی تقسیم می شود. هر یک از این انواع دارای ساختار خاص خود است. شعر غنایی که شکواییه یکی از گونه های آن است در واقع بیان هنری عواطف و احساسات شاعر است. به بیانی دیگر »شاعر خویشتن خویش را در آن مجسم می کند و ضمن آن به بیان عواطف و احساسات شخصی و تأثرات خود از زندگی و طبیعت می پردازد.
روانکاوی و ادبیّات، رابطهای دوسویه دارند. ادبیّات سبب تلطیف روان میشود و روانکاوی به کالبدشکافی آن میپردازد. آنچه امروزه روان کاوان مطرح میکنند، در ادبیّات گذشته حضور داشته است و اکنون نیز با هویّت یافتن دانش روانکاوی، به صورت علمی مطرح میشود. با بررسی یک اثر هنری از دیدگاه روانشناختی، میتوان به نکاتی چون ویژگیهای شخصیّتی هنرمند و بازتاب آنها در خلق اثر پی برد.
نقد روان شناسانه یکی از انواع مهم نقد ادبی است که در آغاز سده ی بیستم و با نظریّات فروید وارد عرصه ی نقد شده است. کارل گوستاویونگ روان شناس سویسی - 1961-1875 - از شاگردان فروید بود که با طرح نظریه ناخودآگاه جمعی و آرکی تایپی، باب جدیدی در تحقیقات روان شناسی ایجاد کرد. این مباحث در حوزه ی نقد ادبی نیز بسیار سودمند واقع شد و در عرصه ی نقد روان شناسی و اسطوره ای مطرح شدند. - شایگان فر، - 32 :1380 دراین نوع نقد معلومات و یافته های روانشناسی جدید، برای تحلیل و تفسیر و حالات روانی اشخاص مورد استفاده قرار می گیرد.
خاقانی از جمله شاعرانی است که غم و اندوه از جانمایههای شعر اوست و سایه آن را بر تمام دیوانش می توان احساس کرد. چنان که می بینیم »خشم و نارضایتی، ایراد و اعتراض، احساس تنهایی و غربت و گریز از مردم جزء احوال همیشگی و خصوصیات روحی و اخلاقی خاقانی است.
.1 خاقانی شروانی
افضلالدین بدیل بن علی خاقانی حقایقیشَروانی در سال 520 هجری قمریدر شهر شَروان - از بلاد اران که فعلا جزء آذربایجان شوروی است - به دنیا آمده همانجا زیسته وبه دربار شروانشاهان - منوچهربن فریدون وپسرش اخستان - منسوب بوده است.
خاقانی تربیت اولیه خود را بیشتر مرهون عموی خود، کافی الدین عمر بن عثمان می داند که طبیب و فیلسوف بود ودرابتدا به علت آن که نمی خواسته است پیشه پدر رادرپیش گیرد از او رنجیده خاطر شده ونزد عمویش رفته است به طوری که دراشعارش آمده همه زندگانی خودرا ازعمش می داند.
خاقانی هنوز جوان بود که قدرت بی نظیر و خلاق او نمایان شد. او در اوان جوانی ، در شعر فارسی و ترکی تحت تأثیر حدیقه الحقیقه سنایی شاعر غزنه ، حقایقی تخلص میکرد و غزل ها و قطعه هایی کوتاه میسرود. وقتی عمویش وفات یافت ابوالعلاء گنجوی او را به دربار شروانشاهان برد و به او لقب »خاقانی« داد.
آن چه که او را از دیگر شاعران ممتاز می دارد بکار بردن لغات و ترکیبات خاص است که دیگران به کار نبرده یا خیلی کم به کار برده اند. خاقانی می کوشد که هر معنی ساده و روان را با عبارات عالمانه و در قالب الفاظ و تعبیرات مخصوص بیان کند. او از بزرگ ترین شاعرانی است که مورد استقبال و اقتباس دیگر شاعران قرار گرفته است. شاعران بلند پایه ای مانندسعدی و حافظ بسیاری از مضامین او را تضمین نموده اند .
بی شک هر انسانی درطول زندگی تحت تاثیر برخی ازعوامل ، ویژگی های شخصیتی خاصی پیدا می کند. خاقانی شروانی نیز از این قاعده مستثنی نیست وطی حوادثی که برایش رخ داده، شخصیت و روحیهی خاصی یافته است.
آثار هنری می تواند بازتابی از ویژگیها وشخصیت هنرمند باشد، گاه آثار مستقیما به درون فرد اشاره دارد وگاه برای کشف این جنبه ها، بهره گیری از قواعد نسبتا پیچیده روان شناسی ضرورت پیدا می کند.
یونگ معتقد است که: »شاعران از اعماق ناخود آگاه جمعی خلق می کنند. آوای بلندی، که دیگران تنها رویای آن را درسر دارند.
ازجمله ابعاد مهم شخصیتی خاقانی، غرور و خود برتربینی، شکوه وشکایت، مفاخره و هجویه است که همه آن ها برآمده از یک حالت روحی می باشند.
