بخشی از مقاله
چكيده
عنوان سرودههاي انگيزشي به بخشي از اشعار دفاع مقدّس اطلاق ميشود كه تمركز انگارهاي آن بر »ترغيب و تشويق« مخاطب درزماني، به امر نبرد و دفاع است. اين سرودهها در ارتباط تناظري با فرامتن تاريخي نظامي جنگ عراق عليه ايران سروده شدهاند و در نخستين سالهاي جنگ - ٥٩ ٦٣ - داراي هويّت ادبي متمايز با نمودي چشمگيرتر از سالهاي پاياني ارزيابي ميشوند.
آنچه از بررسي متني سطوح سهگانة آثار - موسيقايي، بلاغي و انگارهاي - برميآيد آن است كه موسيقي در اين آثار برآمده از دو لاية كناري و بيروني است و موسيقي داخلي و معنوي به جهت تمركز سراينده بر انتقال صريح پيام به مخاطب، چندان مورد توجه قرار نگرفتهاند. در سطح بلاغي بيان مسلّط، بيان تشبيهي با زاوية تنگ است و در لاية معاني بيشترين بسامد به جملات امري با معاني ثانوي ترغيب اختصاص دارد. زبان نيز ساده و منطبق بر زبان معيار با عملكرد دستوري ارزيابي ميشود.
بررسيهاي متني نشان ميدهد كه ساختار سطوح مذكور، به شيوهاي انداموار و متناظر در انتقال انگارة »انگيزش مستقيم و صريح به امر نبرد«، كه هدف غايي سرايندة شعر انگيزشي است، با يكديگر در تعاملاند و به شكلگيري زيرژانر »انگيزشي« در شعر دفاع مقدّس انجاميدهاند.
-١مقدّمه
-١-١بيان مسأله و شيوة پژوهش
شعر انگيزشي دربرگيرندة بخشي از سرودههاي دفاع مقدّس است كه محتواي آن را مواردي چون تشجيع، ترغيب به دفاع و ايستادگي تشكيل ميدهند و ميتوان آن را ذيل دو خانوادة ژانريك شعر حماسي و غنايي قرار داد. شايد در ابتدا قرار دادن چنين زيرژانريذيل١ ادبيّات حماسي، مناسبتر بنمايد امّا اين، در شرايطي است كه ترغيب و انگيزش بخشي از يك اثر حماسي با تعاريف خاص حماسه باشد حال.٢ آنكه انگيزش در شعر دفاع مقدّس بهصورت مستقل و در فضاي غنايي سروده شده است؛ از اين رو اين امكان فراهم ميآيد كه جزئي از ادبيّات غنايي نيز محسوب شود .
اين كه سرودههاي انگيزشي چه ويژگيهاي متني و متمايز از ديگر سرودههاي دفاع مقدّس دارد؛ مسألة پژوهش حاضر است. اين پژوهش در صدد آن است كه با مطالعة موردي سرودههاي دفاع مقدّس، منتشر شده در سالهاي ١٣٥٩ ١٣٦٣ - نخستين سالهاي جنگ - ، ويژگيهاي متني اشعار انگيزشي را در سه سطح موسيقايي، بلاغي - سنتي - و انگارهاي ٣بررسي و و در ارتباط با فرامتن تاريخي جنگ، تحليل كند. سطوح مذكور دربرگيرندة موارد زير است:
الف سطح موسيقايي شامل لايههاي چهارگانة موسيقي كناري، بيروني، داخلي و معنوي؛ ضمن توجّه بهصورت - فرم - هاي ادبي؛
ب سطح بلاغي شامل مباحث بديع، بيان، معاني و مقولههاي كاركرد بلاغي پارهاي از مباحث دستوري؛
ج سطح انگارهاي شامل زمينههاي معنايي عاطفي و پسزمينههاي فكري فلسفي آثار.
استفاده از نمودارها نيز برگرفته از رويكرد جديد الگوهاي فشردهسازي در تاريخ ادبي است كه در نتيجهگيري ذهني خواننده مؤثّرند.
بررسي سرودههاي دفاع مقدّس نيازمند به اعمال دورهبندي تاريخي ادبي است؛ زيرا همانطور كه از عنوان شعر دفاع مقدّس برميآيد، اين جريان شعري در ارتباط تناظري با رويداد جنگ عراق عليه ايران شكل گرفته است. به عبارت ديگر متني است كه علّت وجودي آن فرامتني تاريخي به نام »جنگ« است. از اين رو روند جنگ در ويژگيهاي متني آن، نقش مؤثّري دارد. روند تاريخي نظامي جنگ عراق عليه ايران، روندي يكسان نيست و اوج و فرودهايي داشته است كه سبب شده به دو دورة اوّل - شامل سالهاي ١٣٥٩ ١٣٦٣ - و دوم - شامل سالهاي ١٣٦٤ ١٣٦٧ - قابل تقسيم باشد. بر اين اساس سير تاريخي جنگ در سالهاي ٥٩ ٦٧، از روندي يكنواخت و ثابت برخوردار نبوده است و شعرِ برآمده از آن، نيز داراي ويژگيهاي يكسان نيست. به همين دليل شعر سالهاي جنگ، خود به دو دورة شعري قابل تقسيم است :
- دورة اول: شعر سالهاي نخستين جنگ - ١٣٥٩ ١٣٦٣ ه .ش -
- دورة دوم: شعر سالهاي واپسين جنگ - ١٣٦٤ ١٣٦٧ ه .ش -
در اين پژوهش سرودههاي دورة اول - نخستين سالهاي جنگ - مورد تحليل و بررسي قرار ميگيرند و سرودههاي دورة دوم در مقالي ديگر ارائه خواهند شد.
-١-٢اهميّت و ضرورت پژوهش
از آنجا كه طبقهبندي ژانريك سرودهها زمينهساز مطالعات تاريخ ادبي، جريانشناسي و سبكشناسانه است، لذا طبقهبندي ژانريك شعر دفاع مقدّس و تحليل و بررسي متني آن در سه لاية عمدة تشكيلدهندة آن، گامي مؤثّر در چگونگي شكلگيري انواع سرودههاي دفاع مقدّس و اوج و فرود آن به شمار ميآيد. در اين راستا وجوه تشابه و تفارق انواع شعر دفاع مقدّس نمايان ميشود و زمينه براي مقايسة آنها با هم و ديگر جريانهاي شعر معاصر فراهم ميشود.
-١-٣پيشينة پژوهش
با سيري در مواضع پژوهشي شعر دفاع مقدّس، پيشينهاي مرتبط با دورهبندي تاريخي ادبي شعر دفاع مقدّس، طبقهبندي ژانريك آن و بررسي موازي سه سطح متني - موسيقايي، بلاغي و انگارهاي - يافته نميشود. آنچه در دست است، ابتدا تحليلهايي متمركز بر جنبههاي درونمتني و پس از آن، در پارهاي منابع، ارائة تحليلهاي جريان شناسانة شعر جنگ است. از آن جملهاند :نقد و تحليل شعر دفاع مقدّس از منوچهر اكبري ،شكوه شقايق از ضياءالدين ترابي، دو كتاب ادبيّات دفاع مقدّس و نقد و بررسي ادبيّات منظوم دفاع مقدّس از محمّدرضا سنگري ،بررسي شعر دفاع مقدّس از علي مكارمينيا ،شعر مقاومت و دفاع مقدّس از افسانه شيرشاهي ،آشنايي با ادبيّات دفاع مقدّس از محمّدحسين صنعتي و مانند آنها. از اين رو انجام و ارائة پژوهشي با عنوان »تحليل و بررسي متني سرودههاي انگيزشي نخستين سالهاي جنگ« ضروري مينمايد.
