بخشی از مقاله
چکیده
مدلهای مرسوم تحلیل پوششی دادهها در ارزیابی عملکرد مبتنی بر رویکرد جعبه سیاه هستند؛ بهطوریکه فقط ورودیها و خروجیها را مورد لحاظ قرار میدهند و از مراحل میانجی غفلت میکنند. در این مطالعه برای ارزیابی عملکرد شعب درجه سه یکی از بانکهای استان گیلان در سال 1394 یک مدل تحلیل پوششی دادههای شبکهای دومرحلهای طراحی شد. برای حل مدل ها در هر دو مرحله از مدل CCR ورودی محور استفاده شده است.
کارایی کل نیز از ضرب کارایی مرحله اول در کارایی مرحله دوم به دست آمده است. از نکات جالبتوجه این مطالعه، استفاده از سود - یا زیان - خالص بهعنوان تنها خروجی نهایی مدل است که این باعث شده تا کارایی واحدهای زیان ده، بهصورت منفی حاصل شود.
- 1 مقدمه
عدم استفاده بهینه از منابع، باعث هدر رفتن آن میشود؛ در بسیاری از موارد منابع محدود میباشند، درحالیکه خروجی حداکثری موردنظر است. بنابراین میبایست منابع را بهگونهای به کار گرفت تا ضمن استفاده بهینه از آن، خروجی حداکثری حاصل شود. تحلیل پوششی دادهها این قابلیت را داراست که ضمن اندازهگیری مقدار کارایی، اطلاعاتی را ارائه دهد تا بتوان برای استفاده بهینه از منابع و کسب خروجی حداکثری برنامهریزی مناسب صورت پذیرد. بانک مورد مطالعه، یکی از بانکهایی است که بخشی از سهام آن به بخش خصوصی واگذارشده است و یکی از اهداف بخش خصوصی کاهش هزینهها میباشد؛ بنابراین در این پژوهش ضمن توجه به متغیرهای هزینه ساز، به محاسبه کارایی در شعب درجه 3 این بانک در استان گیلان پرداخته شده است.
چهارچوب مقاله بدینصورت است که در بخش 2 تکنیکهای تحلیل پوششی دادهها و تحلیل پوششی دادههای شبکهای بهصورت خلاصه شرح داده خواهد شد. بخش 3 به شرح مختصری از پیشینه پژوهش میپردازد. در بخش 4 روششناسی پژوهش، در بخش 5 تجزیهوتحلیل دادهها و یافتههای تحقیق و سرانجام در بخش 6 نتیجهگیری و جمعبندی و پیشنهادهای پژوهش ارائه میشود.
- 2 ادبیات پژوهش
- 1-2 تاریخچه تحلیل پوششی دادهها - DEA -
در سال 1957 فارل2 طی مقالهای روش اندازهگیری کارایی یک واحد صنعتی را بر مبنای تئوریهای اقتصادی مطرح کرده و مسئله محاسبه کارایی - کارایی بخش کشاورزی آمریکا - را بهطور عملی محاسبه نمود. وی در مورد محاسبه کارایی چنین بیان میدارد »یک واحد صنعتی هم برای مسائل تئوری و هم برای تعیین خطمشی اقتصادی مهم است.« اگر مباحث تئوری مربوط به کارایی نسبی چندین سیستم اقتصادی مدنظر باشد، لازم است تا بعضی مقادیر حقیقی کارایی را به دست آوریم .به همین صورت، اگر برنامهریزی اقتصادی راجع به یک صنعت خاص مدنظر باشد، این نکته مهم به نظر میرسد که تا چه میزان از صنعت موردنظر انتظار میرود که خروجیهایش را با کمی افزایش در کارایی، بدون استفاده بیشتر منابع - ورودیها - افزایش دهد .
اندازه گیری کارایی به دو روش انجام می شود. روشهای پارامتریک توسط »لوول و اشمیت… در سال 1988 و سپس در سال 1990 توسط »بای« مطرح شد. در روشهای پارامتری، پارامتر جامعه موردنظر قرار میگیرد. همچنین در این روشها نیاز به یک شکل ریاضی مشخص مثل تابع تولید و … میباشد
در مقابل روشهای پارامتریک، روشهای نا پارامتری وجود دارد. ازجمله محاسن روشهای نا پارامتری این است که این روشها شکل مشخصی برای تابع تولید در نظر نمیگیرند ومستقیماً با دادههای مشاهدهشده کار میکنند. روش تحلیل پوششی دادهها - DEA - یکی از روشهای نا پارامتریک است.
بحث تحلیل پوششی دادهها با تز دکتری"ادوارد رودز" تحت راهنمایی"کوپر و چارنز" شروع شد که پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مدارس آمریکا را در سال 1978 مورد ارزیابی قرار داده بودند. نتایج این مطالعه منجر به چاپ اولین مقاله درباره معرفی عمومی DEA در سال 1978 گردید. آنها در مقاله مذکور که به CCR معروف گردیده، برای تعمیم روش دو ورودی و یک خروجی آقای فارل از بهینهسازی به روش برنامهریزی ریاضی استفاده نمودند تا بتوانند کارایی سیستمهایی با ورودیهای چندگانه و خروجیهای چندگانه را اندازهگیری کنند.
- 2-2 انواع کارایی
"کارایی عبارت است از درست انجام دادن کار یا انجام درست کارها". کارایی را توانایی تولید خروجیها یا خدمات با حداقل سطح ورودیها یا منابع موردنیاز تعریف مینماید
عده ای دیگر کارایی را استفاده بهینه از منابع میدانند. بههرحال منظور کارایی در DEA کارایی نسبی است که بهصورت زیر تعریف میشود .
- 1-2-2 انواع کارایی از دید فارل
چارچوب نظری اندازهگیری کارایی در سال 1957 توسط فارل اقتصاددان معروف بیان گردید. فارل بر مبنای کار دبریو و کوپمنز کارایی یک شرکت را متشکل از سه جزء زیر میداند:
کارایی فنی : - TE - که نشاندهنده میزان توانایی یک شرکت برای حداکثر سازی خروجیها با توجه به ورودیهای مشخص میباشد.[5] کارایی فنی چگونگی درست کار کردن فرایند تولید در تبدیل ورودیها به خروجیها را بررسی مینماید
کارایی تخصیصی : - AE - که بیانگر توانایی شرکت برای استفاده از ترکیب بهینه ورودیها با توجه به قیمت آنها و تکنولوژی تولید میباشد. بهعبارتدیگر کارایی تخصیصی بهعنوان انتخاب مؤثر خروجیها با در نظر گرفتن قیمتها باهدف Min کردن هزینه تولید تعریف میشود
کارایی کلی : - OE/EE - از ترکیب این دو معیار یعنی TE با AE، EE که یک معیار کلی تحت عنوان کارایی کلی یا کارایی اقتصادی است، به دست میآید.
- 3-2 مدلهای اساسی DEA
اگرچه تعداد مدلهای تحلیل پوششی دادهها روزبهروز افزایشیافته و جنبه تخصصی پیدا میکند، اما مبنای همه آنها تعدادی مدل اصلی است که توسط بنیانگذاران این روش علمی طراحی و تبیین گردیده است .[7] این مدلها بر مبنای مدل نسبت CCR که خود از مدل فارل ناشی شده است، حاصلشدهاند. هم مدلهای ورودی محور و هم مدلهای خروجی محور در یک تقسیمبندی کلی به دو گروه مدلهای مضربی و پوششی تقسیم میشوند. مدل CCR بهصورت زیر است.
- 4-2 تحلیل پوششی دادههای شبکهای1
ساختار شبکهای که مراحل مختلف تولید با ورودیها و خروجیهای میانجی در مجموعهای از فرایندها را به هم متصل میکند، اولین بار توسط فیر [8] معرفی شد و در ادامه بسط و گسترش یافت
فیر و گراسکوف [11] روابط بین فرایندهای مختلف تولیدی را در مدل تحلیل پوششی دادههای شبکهای - NDEA - بنا نهادند که بهموجب آن میتوان ساختار بیشتری به مدل اضافه کرد تا برای کاربردهای خاص تناسب بیشتری داشته باشد. هنگامیکه این روابط برقرار شد، باعث میشود بصیرتی در خصوص منابع ناکارایی و راهنماییهای خاص برای مدیران واحدها بهمنظور کمک به آنها برای بهبود کارایی DMU2 آنها فراهم شود .
مدلهای DEA شبکهای، کارایی کلی سازمان و کارایی هرکدام از زیر فرایندهای یک سازمان را اندازهگیری میکنند. همچنین، این مدلها اجازه میدهند تا کارایی کلی با استفاده از ارتباطات ریاضی بین کارایی سازمان و کارایی فرایندها تجزیه شود. در مدلهای NDEA، بجای ساختار سلسله مراتبی فعالیتها، از ساختار شبکهای کمک گرفتهشده است .[16] در DEA شبکهای، هر DMU از دو یا چند DMU جزئیتر تشکیلشده است. هر منبع توسط یک DMU جزئی مصرفشده و خروجی تولیدشده بهعنوان ورودی وارد DMU جزئی بعد میشود، تا اینکه خروجی نهایی از DMUجزئی آخر خارج شود
ایرادی که از سوی محققان به مدلهای مرسوم تحلیل پوششی دادهها وارد میشود، این است که این مدلها، سیستمها را بهمانند
یک مجموعه بسته در نظر میگیرند و فرایندهای داخل سیستم، عملکرد و روابط میان آنها را نادیده میانگارند. این دیدگاه که معروف به دیدگاه »جعبه سیاه1« است، بسیاری از اطلاعات ارزشمند را در مورد واحدهای تصمیمگیرنده - DMU - از دست میدهد و تحلیل کارایی DMU ها را به ورودیهای اولیه و خروجیهای نهایی محدود میکند
درواقع مدلهای مرسوم تحلیل پوششی دادهها، در محاسبه کارایی سیستمهای پیچیده و فرایندهایی که متشکل از چند مرحلهاند و دارای اندازههای میانی هستند، مشکلدارند و نمیتوانند کارایی هر یک از فرایندهای داخلی را بهدرستی محاسبه کنند
بنابراین نتایج اندازهگیری کارایی با روشهای مرسوم DEA ممکن است مانع دستیابی به اطلاعات مدیریتی باارزش شود. نکته اساسی اینجاست که بسیاری از واحدهای تصمیمگیرنده، ساختارهای مرکب و متنوعی دارند که نوع این ساختار و عملکرد این اجزا بر کارایی سیستم تأثیر میگذارد. درواقع، در دنیای واقعی واحدهای تصمیمگیریای وجود دارند که در آنها فرایند تولید را میتوان بهصورت یک فرایند دو یا چندمرحلهای در نظر گرفت. درون DMU ها برای تبدیل ورودیهای اولیه به خروجیهای نهایی، ممکن است فرایندهای داخلی بسیار زیادی وجود داشته باشد؛ درحالیکه در مدلهای معمولی، ورودیها برای تولید خروجیها به کار میروند، بدون اینکه توجهی به ارتباطات بخشهای داخلی واحدها شود
بهمنظور رفع این مشکل، فیر و گراسکوف [11] با نگارش مقالهای، ضمن اشاره بر ضعف مدل مرسوم DEA، به معرفی »تحلیل پوششی دادههای شبکهای« پرداختند و اهمیت آن را در تحلیل دقیقتر کارایی DMU ها توصیف کردند. این مدل یک واحد تصمیمگیرنده را با تمامی زیر واحدها و ارتباطات موجود در آن، بهصورت ساختار شبکهای در نظر میگیرد. در این مدل فرض میشود که سیستم تحت ارزیابی، شامل چندین واحد تصمیمگیرنده مشابه هم است که هر واحد نیز، چندین زیر واحد به هم مرتبط دارد
ازآنجاییکه مدلهای شبکهای امکان بررسی فرایندهای داخلی هر واحد تصمیمگیرنده را فراهم میکنند، لذا این مدلها تصویر دقیقتری از کارایی DMU ها ارائه میدهند. در مدلهای مرسوم DEA، چنانچه واحد تصمیمگیرنده دارای فرایندهای داخلی باشد، کارایی هر یک از فرایندهای داخلی و فرایند کل بهصورت مستقل محاسبه میشود؛ درحالیکه در مدلهای شبکهای، محدودیتهای فرایندهای داخلی به محدودیت فرایند کل اضافه میشود، درنتیجه نمره کارایی کل، کوچکتر از نمره کارایی فرایندهای داخلی خواهد بود. بنابراین، مدلهای شبکهای بهطور مناسبی رابطه میان کارایی کل و کارایی فرایندهای داخلی را توصیف میکنند، اما در مدلهای مرسوم، کارایی هریک از فرایندهای داخلی و فرایند کل بهطور مستقل اندازهگیری میشود
- 1-4-2 انواع مدلهای شبکهای
کائو [21] مدلهای شبکهای را به سه دسته مدلهای سری، موازی و ارتباطی تقسیم کرد. در یک واحد تصمیمگیری چندبخشی، وقتی فعالیت بخشها در امتداد یکدیگر قرار میگیرند، سیستم ، ساختار سری دارد. درواقع ساختار شبکهای سری، شامل دو یا بیش از دو فرایند است که از طریق اندازههای میانی بهطور سری به هم متصل شدهاند. اندازههای میانی همان خروجیهای یک مرحله هستند که با عنوان ورودی، وارد مرحله بعد میشوند. در این حالت ورودی کل سیستم به بخش اول وارد میشود و خروجی نهایی سیستم از آخرین بخش خارج میشود.
در ساختار سری چون کارایی کل، حاصل مجموع کارایی زیر واحدها است، زمانی یک واحد تصمیمگیرنده کاراست که تمامی زیر فرایندهای آن کارا باشند. همچنین در یک واحد تصمیمگیری چندبخشی، هرگاه بخشها بهصورت موازی در کنار یکدیگر قرار گیرند، سیستم ساختار موازی دارد. در ساختار موازی، ورودی کل بین تمامی بخشها تقسیم میشود و خروجی کل از خروجی تمام بخشها حاصل میشود. یک ساختار موازی وقتی کاراست که همه فرایندهایش کارا باشد.
کوک و همکاران [24] با توسعه مدلهای DEA شبکهای، مدلی چندمرحلهای را معرفی کردند که خروجیهای هر مرحله میتوانند محصول نهایی تلقی شده و از سیستم خارج شوند. این مدل بیانگر یک فرایند چندمرحلهای باز است. به این معنا که خروجیهای هر مرحله میتوانند سیستم را ترک کنند، یا بهمنزله ورودی، وارد مرحله بعد شوند، ضمن اینکه ورودیهای جدیدی نیز در هر مرحله میتوانند وارد سیستم شوند. تفاوت این مدل با مدلهای بسته در این است که در سیستمهای بسته، امکان واردکردن ورودیهای جدید در هر مرحله به سیستم وجود ندارد وصرفاً خروجیهای مرحله آخر، خروجیهای نهایی محسوب میشوند.
شکل - 1 مدل شبکهای کوک و همکاران - 2010 -
- 3 پیشینه پژوهش
آذر و همکاران [7] در تحقیقی تحت عنوان - سنجش بهرهوری شعب بانک با رویکرد تحلیل پوششی دادههای شبکهای - یکی از بانکهای استان گیلان - - مدل اندازهگیری کارایی، اثربخشی و بهرهوری در بانک را طراحی کردند. در این خصوص از ورودیهای تعداد پرسنل و دارایی، متغیرهای میانجی هزینههای پرسنل و هزینههای عمومی و اداری و متغیرهای درآمد کل و سپرده کل بهعنوان خروجی استفاده نمودند.
