بخشی از مقاله
تدوین سامانه فرماندهی حادثه دانشکده ادبیات دانشگاه شهید بهشتی
چکیده
حوادث و سوانح گذشته کشور مانند تخریب کامل دانشگاه پیام نور و آزاد اسلامی در زلزله سال 1382 بم و همچنین آتش سوزی کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران در سال 1384 بیانگر آن است که اکثریت قریب باتفاق مراکز آموزشی کشور در برابر سوانح طبیعی خصوصا زلزله مقاوم نیستند. در این میان از بین رفتن اطلاعات دانشگاهی، اسناد با ارزش تاریخی، پایان نامه های دانشجویی و مراجع نفیس و بخطر افتادن جان سرمایه های علمی - اساتید و دانشجویان- خسارات مادی و معنوی غیر قابل جبرانی است که به جامعه دانشگاهی و مراکز آموزش عالی وارد می آید. درنتیجه می بایست برنامه ریزی در مورد مقاوم سازی و کاهش خطر پذیری آنها از اهم فعالیت های پیشگیرانه در زمینه سوانح باشد.
در این بین تدوین برنامه های مدیریتی کاهش خطر و مدیریت ریسک می تواند حافظ جان و مال انسانها باشد و به گونه ای عمل نماید که نه تنها میزان خسارت کاهش یابد بلکه موجب تداوم عملکرد بنا پس از سانحه باشد. یکی از برنامه ریزی های مهم در راستای مدیریت ریسک ، سامانه فرماندهی سانحه (ICS) است. این سامانه 36 سمت پایه دارد که برای پنج رسالت عمده، فرماندهی، برنامه ریزی،عملیات پشتیبانی، اداری و مالی تعیین شده اند و شرایط را فراهم می کند تا تلاش سازمانهای مستقل در رسیدن به هدف مشترک یعنی تثبیت حادثه و حفاظت از جان و مال درمحیط هماهنگ و بهینه گردد.
در این راستا به بررسی میزان آسیب پذیری دانشگاه شهید بهشتی وبه صورت خاص در این پروژه ساختمان دانشکده ادبیات بدلیل قدمت 49 ساله و وجود منابع و اسناد با ارزش در آن انتخاب شده است. پس از بررسی وضعیت موجود و شناخت دقیق آسیب پذیری دانشکده به تدوین طرح سامانه مدیریت حادثه (ICS) و ارائه راه کارهایی جهت کاهش آسیب پذیری آن پرداخته شود.اصولا سیستم مدیریت بحران در مراکز و موسسات مختلف در ابعاد مدیریتی، سازه ای و غیر سازه ای تدوین می شود. در این مقاله با توجه به سطح دانش و محدودیت اطلاعات در زمینه سازه ای به ابعاد مدیریتی و غیر سازه ای پرداخته شده است.
روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش، روش توصیفی-تحلیلی از نوع پیمایشی میباشد. در این راستا از روش های آماری توصیفی و استنباطی بهره گرفته شده است که این داده ها به لحاظ روش شناختی از تکنیک های بررسی اسناد، مشاهده، مصاحبه بدست آمده است.
از راهکارهای مدیریتی ارائه شده پس از تحلیل ها و مصاحبه های انجام شده می توان از آموزش در 3 سطح اساتید، کارکنان، دانشجویان ، برنامه ریزی شبیه سازی سانحه به منظور ایجاد آمادگی بیشتر، تدوین و تعریف ساختار سامانه ی فرماندهی بحران در قالب چارت تشکیلاتی دانشکده و اطلاع رسانی به منظور افزایش اگاهی دانشجویان از طریق سایت های دانشگاه و روابط عمومی دانشگاه و غیره نام برد. همچنین چارت سازمانی پیشنهادی و نقشه تخلیه اضطراری دانشکده بهمراه جزئیات لازم جهت کاهش آسیب پذیری عناصر غیر سازه ای ساختمان ارائه شده است.
کلمات کلیدی: سیستم فرماندهی حادثه، مدیریت بحران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده ادبیات
1. مقدمه
حوادث و سوانح گذشته بیانگر آن است که اکثریت قریب باتفاق مراکز آموزشی کشور در برابر سوانح طبیعی خصوصا زلزله مقاوم نیستند. در این میان از بین رفتن اطلاعات دانشگاهی، اسناد با ارزش تاریخی، پایان نامه های دانشجویی و مراجع نفیس و بخطر افتادن جان سرمایه های علمی - اساتید و دانشجویان-خسارات مادی و معنوی غیر قابل جبرانی است که به جامعه دانشگاهی و مراکز آموزش عالی وارد می آید. درنتیجه می بایست برنامه ریزی در مورد مقاوم سازی و کاهش خطر پذیری آنها از اهم فعالیت های پیشگیرانه در زمینه سوانح باشد.
این مقاله از 4 بخش تشکیل شده است. در ابتدا مفهوم سامانه مدیریت بحران بطور مختصر توضیح داده شده است. سپس در بخش بعدی چارچوب های نظری برنامه های کاهش خطر دانشگاهها عنوان شده است. سومین بخش بطور کلی به شناخت دانشکده و میزان آسیب پذیری آن اختصاص دارد و درنهایت بخش چهارم که به ارائه راهکارهای کاهش خطر در دانشکده پرداخته شده است.
.2 سامانه فرماندهی حادثه1
یکی از برنامه ریزی های مهم در راستای مدیریت ریسک، سامانه فرماندهی بحران است. این سامانه در دهه 1970 بدنبال چند دوره آتش سوزیهای عظیم در جنگلهای کالیفرنیای جنوبی و گسترش آن به مناطق دیگر که خسارات بیشماری را ببار آورد، شکل گرفت. اگر چه پیدایش ICS درمقابله با آتش سوزی جنگل بود ولی هم اکنون رایج ترین نظام اعمال مدیریت سوانح و حوادث غیر مترقبه در جهان می باشدکه مقبولیت آن رو به افزایش است.
سیستم فرماندهی حادثه، سامانه ای برای مدیریت منسجم در حوادث بشمار می آید. هدف از به کارگیری این سیستم تثبیت حادثه و حفاظت از جان و مال، با بکارگیری موثر منابع، کاستن از اختلالات سیاستگذاریها و عملیات سازمان های پاسخگو می باشد. لذا، این سامانه نوعی ابزار مدیریتی بمنظور فرماندهی، کنترل و هماهنگی کلیه منابع شامل افراد، تسهیلات، تجهیزات و ارتباطات در مقابله با سوانح است. که حول پنج محور عملکردی شامل فرماندهی، پشتیبانی عملکردها، امور مالی، امور اجرایی، برنامه ریزی و طراحی بنا شده است. (جدول(1
جدول .1 چارت سازمانی مدیریت بحران
سمت های تشکیلاتی در سیستم فرماندهی بحران شامل فرمانده، رئیس بخش (معاون )، مدیر شاخه، ناظر ناحیه، سرپرست تیم/ واحد/ نیروی ویژه می باشند که مسئولیت و وظایف هر یک از این پنج محور عملکردی بدین صورت تعریف شده است: هدایت وظایف بعهده فرمانده است و برای مدیریت در صحنه حادثه مسئولیت تام دارد. در صورت تشدید و گسترش سانحه، فرماندهی نیز توسعه یافته و برخی وظایف مانند مسئولیت روابط عمومی، رابط سازمانهای درگیر و مسئولین ایمنی تفویض می شوند. بخش برنامه ریزی گردآوری، ارزیابی، انتشار و بکارگیری اطلاعات در باره شرایط سانحه و موقعیت منابع را بعهده دارد. بخش عملیات، مسئول اجرای اقدامات پاسخ می باشد. بخش لجستیک، کلیه پرسنل، تجهیزات، خدمات و تسهیلات را فراهم می سازد. مسئولیت بخش اداری– مالی، مدیریت مالی و حساب پس دادن در سانحه و هدایت هزینه ها، در راستای سیاستهای سازمان می باشد. همیشه تمام سمت ها فعال نمی شوند بلکه پر شدن آن ها بستگی به وسعت سانحه و پیشروی آن دارد. در حداقل شرایط تمامی وظایف در سیستم ممکن است توسط یک نفر انجام شود و آن یک نفر فرمانده است. این اصول باید برای هر نوع بحران در هر سطح به کار گرفته شوند.
.3 مبانی نظری و روش های برنامه های کاهش خطر در دانشگاهها
در سال های اخیر در فرایند برنامه ریزی کاهش خطر و مدیریت ریسک دانشگاه ها، مقولاتی از قبیل: "ایمنی" و "حفاظت" در برابر سوانح طبیعی و یا حوادث انسان ساخت گنجانده شده است. در این برنامه ها 4 بخش سازماندهی منابع، ارزیابی خطرات، تبیین برنامه کاهش خطر، اجرای برنامه و مراقبت از نحوه پیشرفت تبیین شده است که هر کدام به اختصار در ذیل توضیح داده می شوند:
سازماندهی منابع: در ابتدا جوامع دانشگاهی باید بر منابع موجودشان به منظور نیل به یک فرایند موفق کاهش خطر تکیه نمایند. گام اساسی در این فرایند عبارت است از: شناسایی و سازمان دهی افراد جامعه و کارشناسان خبره در برنامه ریزی ارزیابی خطرات: در این مرحله دانشگاه نیازمند شناخت خطرات و نتایج حاصله از آنها میباشد. شناخت میزان تاثیرپذیری جامعه دانشگاهی از انواع خطرات و تاثیرات متقابل بر دارایی های آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
تبیین برنامه کاهش خطر: پس از اینکه جامعه دانشگاهی نسبت به خطراتی که آن را تهدید می نماید آگاهی یافت نوبت به الویت بندی راههای ممکن برای مقابله و یا کاهش آنها می رسد. نتیجه این امر تدوین برنامه کاهش خطر و استراتژی برای اجرای آن است.
اجرای برنامه و مراقبت از نحوه پیشرفت: جامعه دانشگاهی می تواند با تبدیل برنامه به عمل در وجوه گوناگون کاهش خطر و تغییر آن به عملیات روزانه نقش مهمی را ایفا نماید. به منظور حصول اطمینان از موفقیت برنامه باید مفاد آن مرتبط باقی بماند. لذا، انجام ارزیابی های منظم و تدوین تغییرات لازم موضوعی حیاتی در راه روزآمد ماندن برنامه محسوب می شود. (فلاحی، (86
.4 شناخت دانشکده ادبیات و آسیب پذیری های آن
شناخت این دانشکده با هدف شناسایی منابع، استفاده از انرژی و امکانات آن در راستای کاهش خطر و پیشگیری از آسیب و خسارات بیشتر به ساختمان و دانشجویان دانشکده صورت گرفته است. برای این منظور ابتدا به مطالعه تاریخچه دانشکده و تعیین موقعیت آن در دانشگاه شهید بهشتی پرداخته شده است. سپس مروری بر فعالیت های جاری در دانشکده، بررسی چارت سازمانی بمنظور مشخص شدن حدود وظایف هر یک از معاونت ها و گروهها و ارکان دخیل در برنامه ریزی و مدیریت انجام شده است. در نهایت با بررسی فضاها و اجزاء گوناگون آن به شناخت میزان آسیب پذیری آنها و تاثیر هریک در جهت افزایش و کاهش اثرات ناشی از سوانح پرداخته شده و میزان آشنایی دانشجویان و اعضا هیات علمی دانشکده در ارتباط با میزان مقابله سنجیده شده است.
دانشکده ادبیات و علوم انسانی در سال 1341 هجری شمسی 1962 - 63) م) با نام دانشکده زبانهای خارجی تأسیس شد. در بدو تأسیس دانشکده با پذیرش 48 دانشجو در 4 رشته آموزشی زبان و ادبیات انگلیسی، آلمانی، فرانسه و ایتالیایی شروع به کار کرد. در سالهای آتی با افزوده شدن برخی رشتههای علوم انسانی و افزایش فضاهای آموزشی مورد نیاز، تعداد گروه های آموزشی این مجموعه به ده گروه به شرح ذیل ارتقاء یافت: تاریخ، علوم اجتماعی، زبان وادبیات عرب، زبان و ادبیات آلمانی، زبان و ادبیات انگلیسی، زبان و ادبیات فارسی، زبان و ادبیات فرانسه، زبانشناسی، زبان چینی و فلسفه.
دانشکده ادبیات و علوم انسانی در سایت دانشگاه شهید بهشتی و بر زمینی غیر مسطح قرار گرفته است. علاوه بر گستردگی آن بر زمین شیب دار، استفاده از نیم طبقه هایی در طراحی، باعث خلق نوعی معماری منحصر بفرد در سه طبقه شده است. این طبقات فضاهای مختلفی از جمله، گروه های درسی، کتابخانه، بخش اداری، آمفی تئاتر، کلاس ها، سایت کامپیوتر و نمازخانه را در بر میگیرند. با توجه به قدمت زیاد دانشکده و همچنین تغییرات ساختاری و غیر ساختاری اعمال شده، طی سالیان مختلف در آن و با در نظر گرفتن ماهیت اجزاء غیر سازه ای بسیار در آن به نظر می رسد که دانشکده در مقابل حوادث آسیب پذیر بوده و می بایست برای مقابله با سوانح راهکارهایی اندیشیده شود.
تصویر .1 دانشکده ادبیات دانشگاه شهید بهشتی تصویر.2 موقعیت و دسترسی دانشکده ادبیات در دانشگاه شهید بهشتی
بررسی چارت های سازمانی در دانشکده با هدف شناسائی منابع انسانی بمنظور نقش پذیری در سامانه مدیریت حادثه ضروری است. بدین جهت چارت سازمانی دانشکده و گروه های درسی موجود بررسی و اولویت بندی شده اند (جدول .(3 عناوین اعضای گروه های درسی نیز به ترتیب اولویت شامل مدیرگروه، متصدی امور دفتری و ماشین نویس، عضو هیات علمی و عضو هیات علمی مدعو می باشند.
جدول.3 چارت سازمانی دانشکده
4,1 بررسی آسیب پذیری غیر سازه ای
اصولا سیستم مدیریت بحران در مراکز و موسسات مختلف در ابعاد مدیریتی، سازه ای و غیر سازه ای تدوین می شود. در این پژوهش با توجه به سطح دانش و محدودیت اطلاعات، به ابعاد مدیریتی و غیر سازه ای اکتفا شده است. مخاطرات غیر سازه ای در هر قسمتی از ساختمان به واسطه عناصر موجود در آن ممکن
است رخ دهد. عناصر غیر سازه ای شامل هرچیزی بغیر از تیر و ستون و فنداسیون و دیوار باربرند مانند: سقف ها، لامپها، پنجره ها، تجهیزات اداری، کامپیوترها، فایل ها، سیستم تهویه، تجهیزات الکتریکی، مبلمان و هر چیزی که در قفسه ها گذاشته می شود و یا به دیوار آویزان می شود.
در هنگام زلزله ممکن است این عناصر از قلاب رها شوند، پرتاب شوند و یا از جای خود بیرون بیایند و باعث جراحت، مرگ، خسارت و یا وقفه در عملیات شود. آسیب پذیری غیر سازه ای از سه جنبه اجزا و عناصر معماری، مبلمان، تاسیسات مکانیکی و الکتریکی در دانشکده قابل بررسی است. در ادامه تصاویری از این اجزا برای نمونه آورده شده است.
تصویر .3 حفاظ عاملی در بسته شدن مسیر خروجی از پنجره تصویر .4 پیش آمدگی های بدون مهار مناسب تصویر .5 تابلو سر در ورودی بدون مهار کافی
تصویر .6 کتابخانه های مهار نشده با وسایل زیاد و برنده تصویر. 7 بازشوهای بزرگ و شیشه ای تصویر.8 مهار نامناسب وسایل روشنایی و تجهیزات گرمایی
بررسی و مشاهده عناصر غیر سازه ای دانشکده حاکی از این است که در طراحی، اجرا، نصب و نحوه چیدمان این عناصر نه تنها توجهی به حدوث سانحه نشده است بلکه این اجزادر هنگام اضطرار باعث افزایش آسیب پذیری می شوند. یکی از این موارد مهار نامناسب وسایل روشنائی، تابلوها، قفسه ها، مبلمان و عناصر تزئینی می باشد. راهروهای عریضی که به پله های کم عرض و یا درها و مسیرهای خروجی مسدود و یا قفل شده منتهی می شوند، در زمان اضطرار باعث سردرگمی افراد است. عدم تناسب درهای خروجی با تعداد جمعیت درون فضا و چیدمان نامناسب مبلمان نیز از علل مسدود شدن راه فرار و کم شدن سرعت تخلیه محسوب می شوند. بنابراین ارائه راه کارهایی بمنظور کاهش آسیب پذیری دانشکده از لحاظ عناصر غیرسازه ای در زمان اضطرار ضروری به نظر می رسد.
4,2 ارزیابی میزان آشنایی کاربران دانشکده از سانحه
این ارزیابی از طرق مختلف مانند مصاحبه عمیق با مسئولین و پرسش نامه صورت گرفته است. برای نیل به هدف، در گام اول اهداف کلی و جزیی پرسش ها تعیین و بر مبنای شاخص های مطرح شده سوالات پرسشنامه برای سه گروه هدف بصورت مجزا طرح گردیده است. گروه های هدف بنا بر متفاوت بودن نقش آنها در هنگام سانحه به سه دسته دانشجویان، اساتید و کارمندان تقسیم شده اند.
از اهداف کلی که در تهیه پرسش نامه موثر بوده اند میتوان کاهش آسیب پذیری، مقابله اضطراری، ایمنی دانشکده، ارتقاء سطح آگاهی و باقی ماندن عملکرد بنا را نام برد. کاهش آسیب پذیری توسط شاخص هایی مانند آگاهی، سازه، اجزای غیرسازه ای و آموزش سنجیده شده اند. بررسی مقابله
