بخشی از مقاله
چکیده
تهران هر لحظه در انتظار زلزله به سر میبرد و زلزلهشناسان احتمال وقوع زلزلهای شدید را در آینده نزدیک پیشبینی می کنند. این شهر از 2 قرن پیش تاکنون زلزله با شدت زیاد را را تجربه نکرده است. لزوم توجه به برنامهریزی برای کاهش خطر و مدیریت بحران در مراکز ویژه با حساسیت بالا که تاثیر زیادی در ادامه حیات شهر در زمان بحران خواهند داشت، امری ضروری بهنظر میآید. یکی از این مراکز دانشگاهها هستند که بعنوان مراکز علمی و آموزشی، روزانه پذیرای تعداد زیادی مراجعه کننده - دانشجویان ، اساتید و پرسنل و ... - میباشند.
در این راستا چگونگی پاسخگویی فضاهای آموزشی در حین بحران نیازمند تحلیل و بررسی اجزای معماری و مبلمان در ساختمانها قبل از وقوع سانحه است تا بتوان راهکارهایی در جهت بهبود شرایط فضایی مانند سازوکارهای مناسب جهت تخلیه اضطراری جمعیت در ساختمان در هنگام بحران ایجاد نمود. پردیس دانشگاهی شهید بهشتی با داشتن حدود 75 هکتار فضای آموزشی، کمک آموزشی و طبیعی در یکی از پرخطرترین مناطق شمال غربی تهران و روی گسل محمودیه قرار گرفته است، که با توجه به قدمت بالای ساختمانهای آن و مشکلات مربوط به اجزای غیر سازهای، احتمال خطرات ثانویه پس از زلزله نظیر زمین لغزش و آتش سوزی بالاست. همچنین قرار گرفتن طبقات خاک در مجاورت یکدیگر که موجب نشست و ترکهایی در ساختمانهای این دانشگاه شده است.
علاوه بر این برنامهای منسجم برای مدیریت بحران در برابر زلزله نیز وجود ندارد. در مقاله حاضر با مروری بر منابع موجود و تحلیل و بررسی برنامههای مدیریت بحران به عوامل موثر در طراحی معماری و راهکارهای ایمنسازی اجزای غیر سازهای ساختمانها در برابر زلزله پرداخته شده است و با انجام مطالعات میدانی و پرسشنامهای در دانشکده علوم زمین از دانشجویان ، اساتید و کارمندان دانشکده ، آسیب پذیریها در اجزای معماری و عناصر غیر سازهای مشخص گردید و در نهایت با تحلیل و جمعبندی آمار و نکات بدست آمده، راهکارهای مناسبی در جهت پاسخگویی فضاهای مختلف ساختمان در هنگام زلزله و سازوکارهایی جهت تخلیه اضطراری در طبقات آن و خوانایی مسیرها ارائه گردیده است.
مقدمه
دانشگاههای ایران چه از لحاظ ابعاد علمی و پژوهشی و چه از نقطه نظر وجود کتابخانه ها و اسناد تاریخی و آزمایشگاهها از جمله مکان هایی هستند که در معرض انواع سوانح خصوصا زلزله قرار داشته و به نسبت در برابر آنها نیز آسیب پذیرند. این در حالتی است که تاکنون برنامه مدون و پژوهش عمیقی در ارتباط با برنامه ریزی در جهت مدیریت ریسک و بحران در دانشگاههای ایران انجام نگرفته است . چه بسا که ضرورت آن نیز بر اساس" ماده 54 مصوبه ی مورخ 17 فروردین 1382 هیئت وزیران دولت جمهوری اسلامی با عنوان ”طرح جامع امداد و نجات کشور “ صاحبان یا مسئولان کلیه مجتمع ها و اماکنی که حداقل یکی از شرایط ذیل را دارند، باید طبق معیارهای تعیین شده توسط ستاد مدیریت بحران کشور و به منظور کلیه مسائل مربوط به کاهش خطر آن محل یا مجتمع اقدام به تشکیل گروه های مدیریت بحران کنند" :
-1 دست کم 25 نفر ساکن یا کارمند داشته باشند.
-2 دست کم در ساعاتی از شبانه روز بیش از 25 نفر مراجعه کننده داشته باشند.
-3 دست کم 6 طبقه داشته باشد.
-4 در صورتیکه آسیب به سازه و عملکرد آن محل برای ساکنان مناطق مجاور ایجاد خطر کند.
با توجه به خطر روزافزون وقوع سوانح گوناگون، غالب مراکز آموزش عالی جهان با کمک شرکت های بیمه، مبادرت به ارائه برنامه های متعددی برای مدیریت ریسک دانشگاه ها نموده و مبالغ قابل توجهی را برای انجام این امر اختصاص داده اند. این در حالیست که با وجود تعداد کثیر دانشگاه های دولتی و غیر دولتی و علیرغم واقع شدن کشورمان در زمره شش کشور زلزله خیز در جهان، تقرباًی هیچ یک از دانشگاه های ایران برنامه ی مدیریت خطر مدونینداشته و اصولاً با مقوله ی مدیریت ریسک سانحه آشنا نیستند.
[1] تخریب کامل دانشگاه های پیام نور و آزاد اسلامی در زلزله ی 1382 بم و نیز سانحه آتش سوزی کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران در سال 1384 و از میان رفتن کتب ارزشمند و پایان نامه های دانشجویی مثال هایی از این عدم وجود آمادگی و توانایی در پیشگیری از رخداد و کنترل حادثه ها -به طور خاص زلزله و آتش سوزی است. بخش های مدیریت بحران در ساختمانها از نوع ساختاری و غیر ساختاری هستند ، بحث ساختاری نیز شامل پاسخگو بودن عملکرد معماری و همچنین ایمن بودن عناصر غیر سازه ای در فضاها می شود که البته نقش معماری در شرایط بحران، امکان تخلیه اضطراری مناسب از ساختمان می باشد.
هدف از این تحقیق شناسایی کالبد ساختمان و عناصر خطرآفرین غیرسازه ای و ارائه راهکارهای پیشگیری و کاهش خطر و همچنین بررسی سطح اطلاعات و میزان آمادگی کاربران فضا - دانشجویان، اساتید و کارکنان - و ارائه راهکارهای آموزشی به آنان به منظور انجام عکس العمل صحیح در هنگام زلزله و آتش سوزی می باشد و پاسخ به این سوال که ساختمان این دانشکده در هنگام وقوع زلزله چگونه عمل می کند و چطور می توان پاسخگویی آن را در هنگام سانحه افزایش داد ؟
روش تحقیق
روش تحقیق در انجام این پروژه به صورت پیمایشی - میدانی یعنی ترکیبی از روش های کیفی و کمی بوده است. روش های کیفی شامل مشاهده دقیق و یادداشت برداری از مشاهدات، عکسبرداری، تهیه ی نقشه، گفتگو با دانشجویان و انجام مصاحبه عمیق با مسئولین ارشد دانشکده، جستجو و مطالعات منابع کتابخانه ای و اینترنتی و بررسی نمونه پروژه های تخلیه اضطراری در فضاهای آموزشی بوده است. روش های کمی به کار گرفته نیز شامل تهیه پرسشنامه و تجزیه و تحلیل های آماری می شود.
مبانی نظری
در حالیکه تا کنون ساختمان ها همواره ملزم بوده اند تا به نحوی طراحی و ساخته شوند که هر فرد قادر باشد به راحتی به آنها وارد شود، به اطمینان از خروج سریع افراد در معرض خطر از ساختمان در هنگام وقوع سوانح به همان میزان توجه نشده است. [2] سوانح علاوه بر زلزله و آتش سوزی می توانند شامل شرایط اضطراری داخلی در یک ساختمان شوند که با وقوع حادثه ای ایمنی کالبد ساختمان، کارکنان و افراد حاضر در آن مورد تهدید واقع شود.
[3] طراحی همه شمول راهی برای ساخت بناها و محیط هایی است که بوسیله تمام افراد بدون توجه به سن و میزان توانایی حرکتی شان قابل استفاده باشد. از این رو مدیریت ایمنی همه شمول نیز به این معنی است که نقش تمامی مدیران بحران و افراد در معرض خطر سوانح از پیش تعیین شده باشد و افراد نیز وظایف و نقش خود را در فرآیند تخلیه اضطراری از قبل تمرین کرده باشند. [2] مفاهیم طراحی همه شمول و مدیریت ایمنی همه شمول امروزه به عنوان یک رویکرد جهانی در طراحی، ایجاد، مدیریت و کارکرد سیستم های ساختمانی به کار می رود. در غالب طرح های تخلیه اضطراری مدیران بحران می بایست یک فرآیند تخلیه اضطراری را در هنگام وقوع سوانحی چون زلزله و آتش سوزی برای ساختمان تعیین نمایند.
این فرآیندهای تخلیه اضطراری می بایست علاوه بر عنوان کردن نام ساختمان و نمایش پلان هر طبقه، موقعیت تمامی راهروهای اصلی و خروجی ها به عنوان مسیرهای تخلیه اولیه و ثانویه و مسیرهای خروج در دسترس، موقعیت تجهیزات اطفای حریق و ایستگاه های شلنگ داخلی که می تواند شامل اجزای مورد استفاده در تخلیه نیز باشد- و لیستی از تمامی افراد در معرض خطر در ساختمان را دربر داشته باشد. [4] علاوه بر آن طرح تخلیه اضطراری باید مکانی را در خارج از ساختمان به عنوان محل تجمع افراد تخلیه شده از ساختمان به منظور ارزیابی ها و حصول اطمینان از تعداد و سلامت افراد تعیین نماید.
[2] و [4] تخلیه اضطراری نیز با خطراتی همراه است، چه برای کسانی که در حال خروج از ساختمان هستند و چه برای کسانی که فرآیند تخلیه را هدایت می کنند. این خطرات ممکن است در اثر فشار و استرس ناشی از وضعیت بحرانی باشد و باعث پیامدهای متفاوتی از حمله قلبی گرفته تا تصادم افراد به یکدیگر در اثر ازدحام جمعیت و حتی در تجربه هایی از نقاط مختلف جهان در اثر تخلیه جمعیت زیاد از یک ساختمان باعث از دست رفتن جان برخی افراد شده است.
[5] بنابر این تخلیه اضطراری بدان معنی که در این پژوهش مورد نظر است عبارت از یک جابه جایی برنامه ریزی شده افراد از یک محل نا امن و یا مورد تهدید خطر به مکانی ایمن تر و در نهایت بازگشت افراد در صورت امکان می باشد. در این راستا تخلیه یک راه حل مدیریت ریسک است که می تواند تأثیرات نا مطلوب یک سانحه را تخفیف دهد. [4] فرآیند تخلیه اضطراریعمدتاً شامل 6 مرحله اصلی به ترتیب: کشف خطر ، تصمیم گیری ، اعلام خطر ، واکنش مناسب ، ترک محل و انتقال به محلی امن است. گاه از چهار مرحله نخست به عنوان زمان قبل از خروج یاد می شود. [6] تخلیه های اضطراری تحت 2 نوع کلی صورت می پذیرند.
تخلیه فوری که ناشی از عکس العملی فوری در برابر شرایط اضطراری است و زمان بسیار اندک و گاه هیچ زمانی به منظور هشدار و آمادگی برای فرایند تخلیه وجود ندارد و در سوانحی چون انفجارات مواد خطرزا، زلزله و آتش سوزی روی می دهند. صورت دوم تخلیه با هشدار قبلی است که در این نوع محدودیت زمانی اندک برای اماده سازی افراد وجود ندارد و تخلیه در اثر هشدارهای داده شده در رابطه با بروز شرایط بحرانی در سوانحی چون سیل و طوفان ها انجام می پذیرد. [7] در مدل سازی های انجام گرفته به منظور تخمین زمان بهینه برای تخلیه افراد در شرایط اضطراری به 2 دسته فاکتورهای پیش و پس از سانحه اشاره می شود.
فاکتورهای پیش از سانحه که عبارت از نوع مخاطراتی هستند که ساختمان را تهدید می کنند، مکان های در معرض خطر و نیز جمعیت در معرض خطر می بایست در تهیه طرح های تخلیه اضطراری بررسی و شناسایی شوند. [5] فاکتورهای پس از سانحه نیز در دو دسته تأثیرات فضایی سانحه بر کالبد ساختمان و مخاطرات ناشی از هجوم برای تخلیه همچون ازدحام بیان می شوند. [8] در مدل ORSET به چهار فاکتور شرایط روحی و روانی افراد، معماری ساختمان، مهندسی و امکانات موجود به عنوان عوامل مؤثر در زمان تخلیه اشاره می گردد.
