بخشی از مقاله
چکیده
ترانه ها ریشه دارترین و اجتماعیترین اشعاری هستند که پیش از آنکه ادبیات مکتوب تحقق پیدا کند، در بین مردم رایج بوده است. نوستالژی به عنوان موضوعی روانشناسی از ویژگیها و مضامین آثار ادبی و هنری است که در همه ادوار تاریخ ادبی وجود داشته است. در ترانههای محلی هم، همانند اشعار شعرای زبان فارسی حس غربت و حسرت به گذشته دیده میشود. ترانههای نوستالژیک هم واقعگرا و الهام گرفته از زندگی حقیقی هستند و هم آرمانگرا. در پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی ابتدا ضمن بحث در خصوص نوستالژی، شواهدی از نوستالژی در اشعار شاعران کلاسیک و معاصر آورده شد . سپس با ورود به حوزه اصلی مورد بحث این مقاله؛ یعنی مصادیق و مولفههای نوستالژی در ترانههای محلی گیلان به جمعآوری شواهد پرداخته شد.
مضامینی چون عشق و دلتنگیهای حاصل از آن، وطن دوستی، دوری و غربت، ناکامی، حس فراق که به نوعی با حسرت نسبت به گذشته توام گشتهاند، مضمونی نوستالژیک را در ترانهها شکل دادهاند. روستاها، محیط کار و زندگی، سفر و راههای صعب العبور، کوچ نشینی و عدم آشنایی با شهرهای بزرگ نیز سبب گردیده آرمانها و دلتنگیهای مردم، در این نوع سرودهها تجسم یابد و در نتیجه توانسته جلوه-هایی از نوستالژی را پدید آورد. نتیجه این پژوهش میتواند به عنوان یک طرح پژوهشی بالقوه برای تحقیقات عمیقتر در حوزه معناشناسی، جامعهشناسی، مردم شناسی و ... قرار گیرد.
.1مقدمه
نوستالژی حس مشترکی است که در ضمیر همه انسانها وجود دارد و این احساس زمانی در وجود انسان تقویت میشود که فرد از گذشته خود فاصله بگیرد. مفهوم نوستالژی با توجه به خاستگاه، دیدگاه، زمان و مکان متفاوت میباشد. تحلیل و بررسی مفهومی این واژه میتواند ما را در شناخت ابعاد و مولفههای آن در آثار و عناصر ادبی کمک نماید.
نوستالژی یا دلتنگی برای گذشته، رفتاری است که به صورت ناخودآگاه در شاعر یا نویسنده متجلی میشود. این رفتار ممکن است براثر عوامل فردی و یا اجتماعی همچون دوری از موطن و غم غربت، از دست دادن نزدیکان و دوری از آنها، دوری از معشوق، یادآوری خاطرات دوران کودکی، کمال مطلوب، پیری و اندوه مرگ شکل گیرد. بسترگاه این موضوع در هنر و ادبیات بخاطر این که انسان همواره از شرایط و احوال خود ناراضی بوده و به آرمانشهر میاندیشد، دیده می شود. نوستالژی را میتوان به طور خلاصه یک احساس درونی تلخ و شیرین به اشیا، اشخاص و موقعیتهای گذشته تعریف کرد. معنی دیگر نوستالژی دلتنگی شدید برای زادگاه است.
تأسف به گذشته از موتیفهای رایج شعر فارسی است. شاعران دوره سلجوقی به دوره محمودی حسرت میخورند و شاعران دوره محمودی از دوره رودکی با حسرت یاد میکنند.
علیرغم پژوهشهای انجام شده در آثار شاعران و نویسندگان پیرامون نوستالژی، پژوهشی با موضوع آن در حوزه ادبیات عامیانه گیلان و مخصوصا ترانههای محلی انجام نگرفته است. پایاننامه ها و مقالاتی که در خصوص نوستالژی به رشته تحریر درآمده است، به موارد زیر اشاره میگردد:
-1 شریفیان، مهدی، - 1386 - ، بررسی فرایند نوستالژی در اشعار سهراب سپهری، سیستان و بلوچستان، سال پنجم
-2رنجبر، ابراهیم، - بهار - 1389، بررسی راههای رهایی انسان معاصر از دلبستگیهای گذشته در شعر سهراب سپهری، دانشگاه شهید باهنر کرمان
-3 ممتحن، مهدی و حسن مجیدی و سکینه صارمی گروی، - 1391 - ، تطبیق نوستالژی در اندیشه» جبران و نیما«، فصلنامه ادبیات تطبیقی
-4 خزانه دارلو محمدعلی، خوش ضمیر راضیه، - 1393 - ، بررسی مفاهیم نوستالژیک در اشعار سیاوش کسرایی، فصلنامه ادبیات فارسی و زبان های خارجی دانشگاه پیام نور
-5احمدوند، داود، - 1391 - ، بررسی جنبه های نوستالژیک در اشعار منوچهر آتشی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه گیلان
-6 عالی عباس آباد، یوسف، - 1387 - ، غم غربت در شعر معاصر، نشریه علمی-پژوهشی گوهر گویا، سال دوم و ... .
هدف از این پژوهش، شناسایی و استخراج ابعاد نوستالژی در ترانههای محلی گیلان و همچنینتحلیل و توصیف عوامل مؤثّر بر ایجاد این حس غربت و دلتنگی در ذهن و زبان سرایندگان گمنامی است که امروز اشعار ماندگارشان، ورد زبان بسیاری از مردم و بستری مناسب برای تحقیق و پژوهش پژوهشگران و فرهنگ دوستان علاقمند میباشد.
نوستالژی میتواند از دیدگاه علومی چون روانشناسی، پزشکی، جامعهشناسی، پندارشناسی، مردمشناسی و رفتارشناسی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. همچنین در این مقاله، ضمن بهرهمندی از ترانههای جمعآوری شده توسط برخی از پژوهشگران، ترانههای جمعآوری شده توسط نویسنده در نگارش پایاننامه کارشناسی ارشد نیز مبنای مراجعه قرار گرفته است. این مقاله درصدد است به سوال ذیل پاسخ دهد:
- مهمترین مولفه های نوستالژیک در ترانه های محلی گیلان کدامند؟
.2 در آمدی بر نوستالژی
واژه نوستالژی نه از حوزه ادبیات به پزشکی بلکه از حوزه پزشکی وارد ادبیات شده است. اصطلاح نوستالژی Nostalgia از دو کلمه یونانی ساخته شده است. : Nostos که به معنی بازگشت به خانه است و algia که معنی درد میدهد. در فرهنگ آریانپور به معنای »غم غربت، حسرت و دلتنگی نسبت به گذشته وآنگهی اشتیاق مفرط برای بازگشت به گذشته، احساس حسرت و دلتنگی برای وطن، خانواده، دوران خوش کودکی، اوضاع خوش سیاسی، اقتصادی و مذهبی در گذشته - « آریان پور،1380 ، ج - 3539: 4 تعریف شده است. » برخی هم آن را احساسی طبیعی و عمومی و حتی غریزی در میان نژادهای گوناگون و به طورکلی تمام انسانها «دانسته که از دوران گذشته نشأت میگیرد
پس »نوستالژی یک اصطلاح پزشکی و متعلق به حوزه روانشناسی بوده و در مورد سربازانی به کار رفته که بر اثر دور شدن از خانه و خانواده دچار نوعی افسردگی و بیماری شدند، رفته رفته وارد سایر حوزههامخصوصاً علوم انسانی و از جمله ادبیات شده است.
نوستالژی پس از ورود به حوزه هنر و ادبیات، طیف گستردهای از مفاهیم را در بر گرفت. بینش نوستالژیک جایی است که در آن به طرح تقابلها پرداخته می شود. کودکی در مقابل پیری، دیروز در مقابل امروز، وضعیت مطلوب گذشته در مقابل وضعیت نامطلوب امروز. زیرا در نوستالژی دیروز بر امروز ترجیح دارد. - احمدوند، - 2 : 1391 بینش نوستالژیک، احساس حسرتآمیز و دردآور را به تصویر میکشد. نویسنده یا شاعر با نقد واقعیتهای موجود، بازگشت به گذشته را انتخاب میکند.
انواع نوستالژی را میتوان در ذیل عنوان دو مفهوم کلی بررسی کرد: نخست؛ نوستالژی گذشتهگرای فردی که در آن شاعر یا نویسنده از گذشته خود حسرت میخورد بدون آن که دیگران را در این حسرت شریک قرار دهد مانند اشاره کردن به مضامینی چون پیری و یادکرد جوانی. دو دیگر؛ نوستالژی گذشتهگرای جمعی که در آن شاعر و نویسنده از دردها و اندوههایی سخن میگوید که یادکرد آن موجب حسرت همگانی میشود.
به طور کلی مؤلفههای اصلی نوستالژی عبارتند از:-1گرایش مفرط به بازگشتن به وطن و زادگاه-2 مهاجرت-3 از دست دادن اعضای خانواده یا عزیزی که باعث گریستن و مرثیه خواندن میشود -4حبس و تبعید -5 دلتنگی وحسرت بر گذشته که باعث گله و شکایت از اوضاع زمان میگردد. این مسأله ناشی از آن است که شاعر در دوره پیشین در شادکامی میزیسته است. -6 یادآوری خاطرات دوران کودکی و جوانی و -7 غم و درد پیری و اندیشیدن به مرگ-8 اسطوره پردازی. -9 آرکائیسم - باستانگرایی - -10 پناه بردن به آرمانشهر -11 عنصر بو و صدا
.3 نوستالژی در ادبیات فارسی
در ادبیات فارسی از آنجا که شاعران همواره در پی جامعه آرمانی بودهاند به گونهای خودآگاه و ناخودآگاه از گذشته به نیکی یادکرده اند. نوستالژی در ادبیات طیف گستردهای از مفاهیم را در بر میگیرد. » مهمترین تفاوتی که نوستالژی در ادبیات با روانشناسی به لحاظ ماهوی دارد این است که در روانشناسی از جمله رفتارهای ناخودآگاه بشر شناخته میشود که تحت تأثیر شرایط مختلف به وجود میآید و اثرات مشهودی در زندگی انسان دارد؛ این در حالی است که در ادبیات به طور آگاهانه و در مقابله با شرایط نامطلوب حال به کار گرفته میشود. به همین دلیل برای شناخت دنیای درون هنرمند و موضع گیریهایش در مسائل مختلف از اهمیت بالایی برخوردار است
حس نوستالژیک در ادبیات فارسی در بسیاری از آثار متجلی است. اینک به نمونههایی از این شواهد اشاره میگردد:
شعر معروف رودکی سمرقندی دلتنگی، تأسف و اندوه شاعر را از گذر ایام جوانی به زیبایی به تصویر میکشد:
مرا بسود و فرو ریخت هر چه دندان بود // نبود دندان، لابل چراغ تابان بود
شد آن زمانه که رویش بسان دیبا بود // شد آن زمانه که مویش بسان قطران بود
همچنین هنگامی که رودکی شعر معروف " بوی جوی مولیان آید همی/ یاد یار مهربان آید همی" را برای امیر نصربن احمد سامانی سرود، امیر با شنیدن این شعر، حس نوستالژیکش برانگیخته گشت و بلافاصله به سمت بخارا حرکت نمود.
ناصر خسرو از روزگاری گله دارد که ارزشها رنگ عوض کردهاند. عالمان جایشان را به جاهلان دادهاند و عدالت جایش را به ظلم:
مفتی و فقیه و عابد و زاهد // گشتند همه دنان به گرد دَن
گر بیدل و مست خلق شد یارب // چون است که ماندهام به زندان من ...
ده جای بزر عمامه مطرب // صد جای دریده موزهء موذن
همچنین او در شعر زیر سیمای جامعه خودش را به تصویر میکشد و حسرت گذشته این سرزمین را میخورد:
خاک خراسان چو بود جای ادب // معدن دیوان ناکس اکنون شد
حکمت را خانه بود بلخ و کنون // خانهاش ویران و بخت وارون شد
ملک سلیمان اگر خراسان بود // چونکه کنون ملک دیو ملعون شد؟
مشیری در شعر "سوغات یاد" با حسرت به یاد دوران کودکیاش میافتد:
این حیاط مدرسه/ این کبوترهای معصومی که ما/ روزی به آنها دانه میدادیم/ این همان کوچه، همان بن بست/ این همان خانه، همان درگاه/ این همان ایوان، همان در... آه! غم غربت و اظهار تاسف برای از دست رفتن دوران خوش کودکی، در شعر فروغ نیز دیده میشود
