بخشی از مقاله
چکیده
نوستالژی از مباحثی است که با ورودش به حوزه ادبیات باعث بروز ویژگیهایی در آثار شاعران شده است. نگارندگان در این جستار بر آنند تا با بررسی دفترهای شعری نازک الملائکه به شیوه توصیفی - تحلیلی بیان کنند که اندوه و حسرت گذشته سطح زبانی سروده های این شاعر را تحت تأثیر قرارداده است. مهمترین دستاورد پژوهش این است که اثرِ روانِ شاعر در زبان آثارشان غیر قابل انکاربوده و به صورت لغزش هایی در زبان شعری آنها جلوه گرمیشود؛ کاربستِ آواهای القاگر، ساختارهای دستوری ایستا و پویا و . . . برخی از شگردهای شاعر برای تعمیق فضای نوستالژیک حاکم بر اشعارش است.
کلید واژه ها: شعر معاصر، نازکالملائکه، سطح زبانی، نوستالژی.
مقدمه
یکی از مهمترین کارکردهای زبان جنبه ی روانشناختی آن است؛ بدین معنا که دنیای درون انسان نقش بسزایی در دنیای بیرون او دارد و همین عالم درون است که در آثار انسانها، بویژه هنرمندان، بصورت واژگان، سمبل ها، صور خیال، لغزش ها و هنجارشکنی ها نمایان میشود، از اینرو باید اذعان داشت که زبان از یک سو به انسان کمک میکند تا رونوشتی از افکار و اندیشه های خود را ارائه دهد و از سوی دیگر میتوان آن را ابزاری برای رهایی از واقعیت موجود دانست که شاعر با استفاده از آن و با به کارگیری شیوه های گوناگون زبانی، تجارب شخصی خود را منعکس میکند.
با توجّه به این سخنان میتوان چنین برداشتکرد که زبان شعری شاعران متکی بر تجارب باطنی آنان است و اسلوب ادبی آنان آیینه ای است که شخصیت ایشان را منعکس میسازد، لذا باید بیانداشت که تا زمانی که شاعر شعر نگفته است روان وی نیز شناخته شده نیست اما همین که لب به سرایش گشاید روان او نیز ظاهر میشود. "عقاد" معتقد است که » حیات شاعر، موضوع شعر او است و موضوع شعر شاعر نیز همان حیات وی است، یعنی شعر ترجمان روانی زندگی شاعر است. - «عزّام، - 114 :2006
از آنجا که روانکاوی و ادبیات، هر دو، با تجربه ی زبان، گفتار و خیال سر و کار دارند، روابطشان با یکدیگر قهری مینماید، چرا که ادبیات با غور در اقلیم درون و کوشش در بیان این عوالم، کمک شایانی به پیشرفت روانکاوی کرده و از این رهگذر، روانکاوی توانسته است از مرز آسیب شناسی درمانی درگذرد و به پردازش نظریه های آفرینش هنری برسد. - « غیاثی، :1382 - 169-168 از جانب دیگر چون روانکاوی درباره ی زبان حرفی برای گفتن دارد - صمصام و همایونفر، - 129 :1388 و» ضمیر ناخودآگاه به وسیله ی زبان در ادبیات تجلی مییابد« - شمیسا، - 209 :1378 میتوان آن را در بررسی ادبیات به کارگرفت.
پیشینه و پرسش های پژوهش
تحقیق بر ما مینماید که در زبان و ادب عربی چندان به موضوع نوستالژی پرداخته نشده است و آنچه میتوان در این زمینه به آن اشاره داشت، پژوهشهایی انجام شده که بیشتر به غمغربت پرداخته است. مانند کتابهای »الاغتراب فی الشعر العراقی« از محمد راضی جعفر و» الاغتراب فی شعر السیاب« از احمد شقیرات و »الحنین والغربه فی الشعر العربی.«
اما در ادبیات فارسی پژوهش های فراوانی به چشم میخورد که از میان آنها میتوان به کتاب»شعر و کودکی« از قیصر امین پور و مقاله ی »بررسی فرآیند نوستالژی در شعر معاصر فارسی« از مهدی شریفیان، »بررسی نوستالژی در دیوان ناصر خسرو« از جهانگیر صفری و »بررسی تطبیقی نوستالژی در شعر احمد عبدالمعطی الحجازی و نادر نادرپور« از خلیل پروینی اشاره نمود.
با توجّه به اینکه تاکنون به بررسی تأثیر احساسات نوستالژیک در سطح زبانی سروده های نازک الملائکه پرداخته نشده-است از اینرو جستار حاضر میکوشد به این مهم بپردازد و به این پرسش ها پاسخ دهد که نوستالژی چگونه در سطح زبانی اشعار شاعر مؤثر واقع میشود؟ کدام یا از ساختارهای نحوی هنگام بازگشت به گذشته در سروده های وی بارزتر است؟ چه رابطه ای بین کاربرد آواها و نوستالژی وجود دارد؟ و . . . امّا قبل از ورود به بخش مقایسه ی سطح زبانی، باید با این سطح آشنا شد.
-1 سطح زبانی
سطح زبانی اولین گام در پژوهش های سبک شناسانه است در این سطح چهار سطح کوچکترِ آوایی، واژگانی و نحوی مورد بررسی قرار میگیرد :
-1-1 سطح آوایی
در سطح آوایی به بسامد واجی معین، صامتها و مصوتها و نوع آرایش آنها نوع هجاها، آهنگ کلام، افت و خیز آهنگ و به طور کلی موسیقی درونی و بیرونی باید توجه شود. در پردازش موسیقی درونی به آواها، توالی حروف و مخارج حروف و تکرار آنها توجه میشود و در موسیقی بیرونی وزن عروضی، ردیف و قافیه مورد بررسی قرار میگیرد. که هر کدام القاگر مفاهیم و و معنی خاص و عمیقی است.
-2-1- سطح واژگانی
در سطح واژگانی، به »خصایص متعدد واژه از قبیل درجه ی نزدیکی آن به واژگان زبان محاوره، تعلق آن به مجموعه ی خاص - گیاهی، جانوری، جغرافیایی و جز آن - ، خصلت فنّی آن، الگوی ترکیبی واژه، نوواژگی و کهنگی و نظایر آن باید نظر کرد، همچنین محدودیت یا وسعت و تنوع و میزان دقت در گزینش آنها نباید غافل ماند. - سمیعی، - 70 :1386 در این سطح از سبک شناسی به بسامد کلمات، به عنوان کوچکترین واحدهای معنادار زبان، و ترادف معنایی کلمات، صفات و . . . توجه می-
شود.
-3-1 سطح نحوی
در سطح نحوی به نظم و ترتیب و آرایش کلمات، انواع گروه های اسمی و وصفی و قیدی و فعلی، بسامد و تنوع صفات و قیود، نوع جمله ها - فعلی، اسنادی، غیر فعلی، ساده، مرکب، کوتاه ، بلند و . . . - ، چگونگی کاربرد ضمایر و امثال آن از نظر محور هم نشینی توجه میشود. - همان -
-2 تأثیر نوستالژی در سطح زبانی سروده های نازک الملائکه و فروغ فرخزاد
-1-2 سطح آوایی
-1-1-2 موسیقی درونی
ایجاد موسیقی در کلام همیشه با استفاده از بحرهای عروضی ایجاد نمیشود گاهی شاعران با کاربرد اسالیبی مانند تکرار به کلام خود موسیقی و آهنگ میدهند و اندوه و حسرت خود را از طریق برخی از آواها و صداها القا میکنند تا با این عملکرد بخشی از اندوه خود را بکاهند. نازک الملائکه در سرودهی »یوتوبیا فی الجبال« چنین عمل میکند و با 9 مرتبه تکرار »آ« و 8 بار تکرار صدای »ای«، عالم ذهن و روان خود را به صورت عینی و محسوس بیان میکند:
ال/ وَ شیﱢدی یوتوبیا فی الْجبالْ/یوتوبیا مِنْ شَجَراتِ القِمَمْ /و مِنْ خریرِ المیاهْ /یوتوبیا مِنْ نَغَمْبضهً/نا بالحیاهْ = - زیبایی را منفجر ساز / و در آن کوه ها شهر آرمانی را بساز / شهری از درختان قلّه ها / از صدای آبها / آرمان شهری از نغمه ها / که سرشار از زندگی است - - الملائکه، :1997 ج155 / 2 -
