بخشی از مقاله
چکیده
ترانه گونه ای بیناهنری است که از تلفیق ادبیات و موسیقی تولید میشود. اینکه »مفهوم آن چیست؟« ، ساختارش به چه نحوی می باشد؟« و »در تعامل با موسیقی چه مؤلفه هایی دارد؟« پرسشهایی هستند که با بررسی ادبیت ترانه، در بطن موسیقی می توان به پاسخ آن ها رسید. ترانه وجه ممیزه های متعددی چون زبان، وزن، لحن و... با شعر دارد. در این مقاله، این شاخصهها در ترانه، به صورت مفهومی و همچنین با بررسی ترانه های سبک های مختلف موسیقی از جهت ساختاری به روش توصیفی - تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته اند که نشان می دهد ترانه جزء جدایی ناپذیر موسیقی است، همپای عصر حیات سراینده ی خود حرکت می کند و در هر سبک موسیقایی، رنگ و بوی مخصوص به خود را دارد که در نهایت تریبونی برای بیان دغدغههای عامهی مردم میشود.
مقدمه
ترانه یکی از مؤلفه های برجسته ی هنری در فرهنگ عامیانه ی هر اجتماع است. ترانه به عنوان رسانهای که در آغاز به صورت متنی آفریده شده، در تلفیق با سایر هنرها به صورت دیداری - شنیداری به مخاطب عرضه میشود و بدین گونه به استقلال و هویّت تام می رسد و تمام جنبه های آن نظیر موسیقی واژگان ، لحن و ... نمایان می گردد. به همین دلیل، ترانه را کلامی می دانند که برای تلفیق با موسیقی و اجرا توسط یک موزیسین - musician - سروده میشود. در حقیقت، ترانه همانند جسمی است که آهنگ به آن روح می بخشد. هرچند در این میان، ترانه هایی بودهاند که هیچ گاه با موسیقی تلفیق نشده اند،
یعنی به صورت نوشتاری و در قالب مجموعه ترانه در یک کتاب به مخاطب عرضه شده اند و همچنین ترانه هایی بوده که آهنگساز ابتدا نتوانسته برای آن، آهنگی بسازد اما بعدها برایش آهنگ ساخته شده است که این نشان از آن دارد که دید نسبت به ترانه در طول زمان تغییر میکند و اگر الان تعریفی از ترانه ارائه می دهیم، ممکن است بعدها این تعریف، قابل توجیه نباشد، همان طور که الان، تعاریف گذشته از درجه ی اعتبار ساقط گشته اند. با همه ی این اوصاف، یک چیز بدیهی است، آن هم اینکه در سرودن یک ترانه باید تمامی جوانب موسیقایی مدنظر باشد، هر چند ترانه به صورت صرفاً نوشتاری، دلیل بر ترانه نبودن آن نیست.
خاستگاه موسیقی ایرانی به زمانهای بسیار دور در عهد باستان باز میگردد - ... - سرودهای مذهبی مانند گاتاهای اوستا - ... - شیوه های رایج بیان در دوره ی پیش از اسلام به شمار می آید که در آن، موسیقی سازی نقش مهمی ایفا می کرده است - صفوت و کارن، :1395 ص» . - 48 برابر کردن هجاها یا سیلاب های کلام را با اصوات در قدیم تقطیع می گفتند و معروف است که برای اولین بار این رسم توسط نکیسا یکی از خوانندگان و نوازندگان نامدار عصر خسرو پرویز ساسانی معمول گشته است«
- طهماسبی،: 1380 ص. - 40 در دوره ی اسلامی بین شعر و موسیقی جدایی می افتد، اما کشش و جذبه ی آن به قوت خود باقی می ماند. در دوره ی اول شعر فارسی نیز اشعاری برای اجرای موسیقی سروده می شدند. نمونه اش ماجرای رودکی و سرودن شعر »بوی جوی مولیان آید همی« که نظامی عروضی آن را در کتاب چهار مقاله آورده است . - عروضی سمرقندی، :1327 ص - 53-49 امروزه دوباره پیوند بین ادبیات و موسیقی، در قالب ترانه، به عنوان گونهای از ادبیات عامیانه، برقرار شده است.
پیشینهی پژوهش:
در این زمینه تاکنون چهار کتاب نوشته شده است. اولین کتاب، با عنوان »مکث در مه« و با عنوان فرعی »نظریات بنیادین ترانه و ترانه سرایی در ایران« به قلم سعید کریمی می باشد که در سال 1385 توسط نشر دقایق در کرج منتشر گردیده است. دومین کتاب نیز به قلم همین مؤلف، با عنوان مبانی ترانه سرایی« در سال 1393 در نشر فصل پنجم منتشر شده است. دو کتاب دیگری که در این زمینه به چاپ رسیدهاند به قلم علی کمارجی میباشد: کتاب »هنر ترانه سرایی«
در سال 1394 توسط نشر مایا و کتاب »بنیاد ترانه« در سال 1395 در انتشارات نیماژ. نکته ی مهمی که در طرح این پژوهش ها هیچ گاه به آن پرداخته نشده، پتانسیل سبکهای مختلف موسیقایی در برخورد با ترانه است. اینکه کلام در انواع مختلف موسیقی چه قابلیتهایی دارد. بنده در این مقاله بر آنم که علاوه بر ارائهی تعریفی از ترانه و ساختار آن، مؤلفه هایش را در برخورد با سبک های شاخص موسیقی بررسی کنم. در این مقاله تلاش میشود تا به شیوهی توصیفی-تحلیلی به این پرسشها پاسخ داده شود:
- ترانه چیست و چه ساختاری دارد؟
- ترانهی امروز چه تفاوتی با شعر کلاسیک دارد؟
- نحوهی سرایش یک ترانه در تلفیق با موسیقی چگونه است؟
- آیا هر سبک موسیقی، ترانهی مخصوص به خود را دارد؟ این انعطاف در سطح کلام، چگونه بروز پیدا میکند؟
.1 تعریف ترانه
ترانه، متنی ادبی است که قابلیت موسیقایی دارد و خواننده ای میتوانند آن را تحت قواعد موسیقایی اجرا کند. ترانه به صورت نوشتاری هم میتواندباشد امّا با ملودی - melody - و آهنگ است که هویّت و معنا پیدا میکند. به طور کلی، ترانه و موسیقی، مکمل یکدیگر هستند. »ترانه، کلامی است که برای اجرا شدن سروده میشود و سرایندهی اثر، همزمان نیم نگاهی به ادبیات و موسیقی دارد. در گزینش واژگان دقت میشود که تمام آنها برای اجرای خواننده مناسب بوده - ... - . در حین گزینش و چیدمان و پدید آوردن بافت کلی اثر، زمزمه پذیری و به طبع آن، ملودیپذیری، مدنظر پدید آورنده قرار دارد« - کمارجی، :1395 ص. - 13-12
.2 تفاوت ترانه با شعر
ترانه با شعر تفاوت هایی دارد. یکی از این تفاوتها مربوط به زبان است که در ترانه معمولاً محاوره و شکسته و در شعر، رسمی و معیار می باشد. با این وجود، از اشعار کلاسیک زیادی هم در موسیقی معاصر استفاده میشود. به عنوان مثال؛ خوانندگانی چون »محسن چاوشی«، »محمد اصفهانی«، »روزبه نعمت اللهی« و ... از اشعار کلاسیک زیادی در موسیقی پاپ - pop - بهره بردهاند.
علی کمارجی، بحث ساختار و آزادی عمل سراینده را به عنوان یکی از تفاوت های ترانه با شعر مطرح می کند و می گوید: »ما در ترانه، قالب را به اقتضای موقعیت، بیان مفهوم و افزایش تأثیر بر مخاطب می توانیم تغییر دهیم. همچنین در کاربرد قافیه می توانیم از قافیه های آوایی یا در مواردی خاص از سجع استفاده کنیم. در بحث عروض، وزن را به اقتضای شرایط می شکنیم و حتی با کنار هم قرار دادن رکن های مشخص، وزن جدیدی بسازیم« - کمارجی، :1395ص. - 14 در حالی که شعر کلاسیک از اوزان خاص عروضی تبعیت می کند که ما قادر نیستیم خارج از آن چارچوبها دست به سرایش بزنیم.
.3 ساختار در ترانه
ساختار در هر اثری، پیکرهی اصلی آن را تشکیل میدهد. ترانه نیز از این حیث مستثنی نیست. شناخت و بررسی ترانه: گونهای ادبی – موسیقایی 3 / ساختار آن، نظیر زبان، وزن و... این امکان را به ما میدهد که ابعاد روشن و درستی در تعریف ترانه ارائه بدهیم.
.1,3 زبان
»زبان ترانه، بستر اصلی انتقال اندیشه های سراینده به مخاطب بوده و عوامل تحت نفوذ آن، نظیر نحوهی چیدمان واژگان یا ترکیب های ساخته شده در نهایت به سبک یک ترانه سرا ختم می شود. ترانه رسانه ای است که در بستر زبان متولد می شود و در پیوند با سایر علوم و هنرهایی چون موسیقی به مخاطب نهایی منتقل می شود« - کمارجی، :1395 ص. - 137 این زبان است که به سراینده امکان سرودن را می دهد. »یکی از بینهایت امکانهای زبان، حالت رسانگی روزمره ی آن است که همه کس با آن سر و کار دارد؛
ولی هزاران امکان دست نیافته در زبان هست که گاه ممکن است بر حسب تصادف کشف شود و گاه تجربهی شاعر، آن را کشف میکند« - شفیعی کدکنی، :1391 ص. - 264 همانطور که قبلاً گفته شد، زبان یکی از تفاوت های اصلی بین ترانه و شعر کلاسیک می باشد. زبان اغلب ترانه ها، محاوره و شکسته است. این کلام میتواند معیار و رسمی نیز باشد. مهمترین عامل تعیین کنندهی زبان سرایش، موضوع ترانه است . عامل دیگر، وضعیت زبانی و ساختار کلامی عصر حیات ترانه سرا می باشد. چرا که هیچ گاه زبان ترانه از مردم مجزا نبوده است.
.1,1,3 زبان معیار و رسمی
»زبان معیار، آن گونه ای است که در مطبوعات به کار می رود و در مدارس تدریس می شود - ترادگیل، :1376 ص . - 27 این زبان که در شعر نسبت به ترانه کاربرد بیشتری دارد، درقالب ترانه، معمولاً برای سرودن آثار حماسی و تغزلی استفاده می شود. ابیات زیر، سروده ی »فاضل نظری« به زبان رسمی در قالب غزل می باشد که توسط »محسن چاوشی« در سبک پاپ اجرا شده است:
به خداخافظی تلخ تو سوگند نشد که تو رفتی و دلم ثانیه ای بند نشد لب تو میوه ممنوع ولی لبهایم هر چه از طعم لب سرخ تو دل کند نشد
- چاوشی، »خداحافظی تلخ«، - 1395 ابیات زیر هم نیز نمونه ای از سروده هایی است که در چارچوب زبان معیار سروده شده، این شعر که اثر »اندیشه فولادوند« میباشد توسط »رضا یزدانی« در سبک راک - rock - اجرا شده است: پایان ماجراست شلیک کن رفیق تا کاوه ناکجاست شلیک کن رفیق دستور می دهم، آتش! عزیز من! عالیجناب خواست شلیک کن رفیق - یزدانی، »شلیک کن رفیق«، - 1393
2-1-3 زبان محاوره
»زبان اصلی سرایش ترانه، وام دار نحوهی گفتگوهای روزمره در جامعهی ایرانی است و بر خلاف زبان رسمی از فرم محاوره ای واژه ها استفاده می کند« - کمارجی، :1395 ص. - 139 به عنوان مثال در بیت زیر از ترانه ی »نابرده رنج« سروده ی »روزبه بمانی« که توسط احسان خواجه امیری در سبک پاپ اجرا گردیده، به جای واژه های »یک«، »وقت هایی«، »آنقدر«، »روزهایی« و »می گردد« به ترتیب، از واژه های »یه«، »وقتایی«،اِنقد«» و »روزایی« و »می گرده« استفاده شده است:
