بخشی از مقاله
چکیده
نوستالژی ترکیبی از احساس حسرت نسبت به گذشته و نیز غم غربت است؛ این اصطلاح در ابتدا از علم پزشکی وارد حوزه روانشناسی شد و سپس به ادبیات و دیگر حوزهها راه یافت. نوستالژی یک دیدگاه رمانتیک، خاطره انگیز، احساس درونی تلخ و شیرین به اشیا، اشخاص و موقعیت های گذشته و نیز اشتیاق برای چیزهای از دست رفته و در حسرت یا اشتیاق بودن است؛ بنابراین حسرت گذشته، غم ناشی از غربت و یا از دست دادن دوستان، نزدیکان یا افراد مورد علاقه، اندوه ناشی از اوضاع نابسامان زندگی، یادآوری خاطرات دوران کودکی، و اتفاقاتی که انسان در زندگی با آن سروکار دارد، در حیطه نوستالژی محسوب می شود. از این رو اصطلاح، وسیله ای برای بیان دلتنگی، بازآفرینی و تولید اندیشه های نو، فرو رفتن در عمق اندیشه ها و خودآگاه و ناخودآگاه جمعی و فردی است. بررسی و مطالعه در زمینه تفکرات نوستالژیک می تواند ملاکی برای آگاهی در مورد کیفیت زندگی یک جامعه در طول زمان، تغییر و تحول تفکرات و دیدگاههای شهروندان و آمال و آرزوهای آنها، صفات روحی، ایمان و اعتقادات، فعالیت ها، نمایش نقاط ضعف، قوت و اوج و تعالی یک جامعه و تغییر الگوهای زندگی آنها باشد.
واژههای کلیدی:نوستالژی، گذشته گرایی، ابعاد فردی و اجتماعی، علوم انسانی.
مقدمه
نوستالژی1 تصور و تفکر نسبت به یک گذشته رمانتیک است. نوستالژی خاطره انگیز یا دریغ نگاشت، را میتوان به طور خلاصه یک احساس درونی تلخ و شیرین به اشیا، اشخاص و موقعیتهای گذشته، تعریف کرد. معنی دیگر نوستالژی دلتنگی بسیار شدید برای زادگاه و موطن است؛ ریشه این واژه از دو کلمه یونانی ساخته شده است: به معنی » بازگشت« 2 به خانه و » درد« 3 می باشد. فرهنگستان زبان، واژه یادمانه - برگرفته از یادمان - را برای »نوستالژی« بر نهادهاست؛ یعنی آنچه یاد و خاطره را بر میانگیزد - ویکیپدیا، دانشنامه آزاد - .واژه نوستالژی در 1688 در یک مقاله توسط یک پزشک سوئیسی به نام جوهانس هوفر، مطرح شد و شرح حال دانشجویان یا سربازانی که از وطن خود دور می ماندند در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت.
با گذشت50 سال رفته رفته، اصطلاح نوستالژی از متن های پزشکی ناپدید شد و دیگر برای توصیف اختلالات بیماران به کار نرفت، اما در همین زمان رفته رفته وارد دنیای ادبیات شد؛ این واژه، در بررسی های ادبی به شیوه هایی از نگارش اطلاق می شود که بر پایه آن نویسنده در نوشته های خود، گذشته ای را که در نظر دارد ترسیم می کند یا سرزمینی که به آن علاقمند است و یادش را در دل دارد به صورت حسرت آمیزانه ترسیم و به قلم می کشد - انوشه، . - 1376 نوستالژی در زبان ادبی عصر رمانتیک فرانسه، در آثار هوگو به معنی درد سوزان دوری از وطن است و در آثار سارتر به معنی در حسرت هیچ بودن است. در ادبیات نوستالژی معنی جالبی به خود گرفت: »احساسات رمانتیک و غم دیر متولد شدن.
« البته گاهی حس نوستالژی جنبه عرفانی پیدا می کند و یدبا گفت که عرفان عموماً نوستالژی است؛ برای نمونه می توان به غم غربت، جدایی از اصل که همان نیستان نامیده می شود و سیر روح در میان سخن دنیا، تنگنای جسم و کبوتری مانده در قفس بازی، اشاره کرد. انسان دور مانده از ریشه های خود در هجوم مهاجرت های اجباری، آداب و رسوم از یاد رفته، صداقت فراموش شده و بوی گل که در میان سیمان و آهن هر روز کم سو تر می شود، غرق در این واژه ها شده است - عین علیلو، . - 1390 گرچه نوستالژی در ابتدا یک اصطلاح روانی و پزشکی بود و سپس در ادبیات رسوخ کرد، اما به زودی توجه فیلسوفان را هم به خود جلب کرد؛ روسو به تشریح چگونگی برانگیزانندگی همه گیر میل شدید بازگشت نوستالژیک در میان سربازان سوئیسی به وسیله ملودی پرداخت.
کانت باور داشت که نوستالژی یک بیماری ناشی از تبعید نیست، بلکه فقری است که مسبب آن است و دارایی و موفقیت های اجتماعی می تواند آن را از بین ببرد - ویکی پدیا، دانشنامه آزاد - . ناخرسندی از زمان و مکان، احساسی است که چه بسا برای هر کسی پیش بیاید. این احساس موجب ظهور پدیده رویگردانی و گریز از زمان و یا مکان کنونی می شود. انسان همواره در تلاش است برای رهایی از وضع نامطلوب زمان حال خود، جایگزینی پیدا کند؛ او مطلوب خود را گاه در پناه بردن به گذشته و گاه در رؤیای آینده جستجو می کند - محمدی، . - 1392نوستالژی را می توان به دو نوع آینده نگر و گذشته نگر تقسیم نمود - دسته بندی زمان محور - .
در تعبیری دیگر - از نظر ساختاری - می توان نوستالژی را به دو نوع آنی و مستمر یا پیوسته دسته بندی کرد؛ در نوع آنی انسان به ترسیم لحظاتی از زندگی خود می پردازد، اما در نوع مستمر به طور گسترده به تشریح گذشته پرداخته می شود. همچنین نوستالژی به دو دسته فردی و اجتماعی نیز تقسیم شده است - دسته بندی از نظر نوع - . - همتی و موسوی، . - 1391 در این نوشتار، پس از بیان مبانی نظری و اشاره ای به پیشینه پژوهش به تشریح موضوع پرداخته و جنبه ها یا دریچه های جدیدی - نظیر تمایلات معنوی و فرهنگی، اقتصاد و رفاه اجتماعی، محدودیت ها و امکانات - در پژوهش نوستالژیک مطرح و مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
چارچوب نظری
همچنان که بحث شد، اصطلاح نوستالژی در ابتدا مربوط به حوزه ی علوم پزشکی و روانشناسی بوده، و در ابتدا مورد سربازانی به کار رفته که بر اثر دور شدن از خانه و خانواده دچار نوعی افسردگی و بیماری شدند، اما این مبحث رفته رفته وارد سایر حوزه هامخصوصاً در حیطه علوم انسانی و از جمله ادبیات شده است. حسرت گذشته و غم غربت ناشی از اوضاع نابسامان زندگی، دلتنگی برای دیار و خانواده، یادآوری خاطرات فردی و جمعی، مرثیه بر عزیزان و غم از دست دادن آنان، پیری و حسرت عمر از دست رفته و ... در حیطه ی نوستالژی قابل بررسی است - آذرمکان و ربیعی، . - 1391 شاید وجه مشترک غم غربت و حسرت بر گذشته رادر فقدان و گمگشتگی آرزوهای قلبی فرد بتوان جستجو کرد.
اگر افراد گذشته های زیبا و سرشار از موفقیت داشته باشند، همواره در حسرت از دست رفتن آن به سر می برند و اگر گذشته آنان تباه شده و دوران جوانی و طراوتشان در اثر غفلت ها و کاستی ها از بین رفته باشد، همواره بر گذشته ها تأسف می خورند و در آرزوی آینده های عالی هستند. اندوه ناشی ازنوستالژی صرفاً عاطفی نیست؛ در نوستالژی جنبه عقلی هم نقش بسزایی دارد. عقل با نگاه به سرزمین مورد علاقه و گذشته های خویش، با استفاده از تجارب و اندوخته نسبت به زندگی حسرت می خورد - صیادی و نوری، . - 1390 پژوهش های مربوط به نوستالژی نسبت به دیگر موضوعات، هم از نظر حجم و تعداد و هم از نظر گستره و حیطه مباحث، دارای سهم بسیار ناچیزی است؛ از جمله این تحقیقات، که در سالهای اخیر انجام شده است، می توان به مطالعات صیادی و نوری - 1390 - ، آذرمکان و ربیعی - 1391 - ، نورایی و همکاران - 1392 - ، محمدی کنگرانی - 1393 - ، نادری - 1393 - ، مظفری - 1394 - ، همتی و موسوی - 1391 - ، عین علیلو - 1390 - ، دری و حاجبی - 1394 - ، سیادتان و همکاران - 1394 - ، اشاره کرد.
آذرمکان و ربیعی - 1391 - ، نوستالژی را در رساله های سهروردی بررسی کرده و نتیجه می گیرند که زمان و مکان، غم دوری از وطن، شوق به آرمانشهر و نوستالژی احوال خاص، از مشخصه های نوستالژیک در رساله های سهروردی است، که در این بین حسرت و دلتنگی - نسبت به زادگاه - برجسته ترین مصداق بوده است. همچنین همتی و موسوی - 1391 - ، به بررسی نوستالژی فردی- اجتماعی در آثار سپهری پرداختند؛ یافته های آنها نشان داد که نوستالژی غربت از دیدگاه فردی- اجتماعی در سروده های سپهری به صورت وطن مادی، وطن قومی و ملی، وطن ازلی و همچنین وطن آرمانی نمود داشته است. مظفری - 1394 - ، در بررسی و مطالعه خود، به تشریح ابعاد فردی و اجتماعی نوستالژی پرداخته است.
در پژوهش وی جنبه های غربت و دوری - غربت شهری و دوری از روستا - ، جدایی از معشوق، نوستالژی مرگ - عزیزان و یا شهادت - ، حسرت دوران کودکی و جوانی، نوستالژی عرفانی، دغدغه کم رنگی ارزش ها، ایمان و انسانیت در تقابل با زندگی ماشینی، آرامش و عاطفه و نوستالژی خاطرات تاریخی و قومی، مطرح شده است. محمدی کنگرانی - 1393 - ، در مورد نوستالژی در ما ایرانی ها، بیان می دارد که در فرهنگ ما برخی از مردم به اتفاق های گذشته اهمیت بیشتری می دهند و با دیدن اتفاق های جدید، یاد و خاطره اتفاق های قدیم برایشان تداعی می شود. این خصوصیت - گذشته گرایی - حتی در استفاده از رسانه ها نیز رسوخ کرده است؛ برای مثال بسیاری از مردم در تماشای سریال های تلویزیون همچنان دیدن سریال های قدیمی را ترجیح می دهند، در صورتی که شاید امروز آن قدر هم مطلوب نباشند. در حالی که - شرقی ها - ژاپنی ها به گذشته بیشتر برای استفاده از تجارب نگاه می کنند، ولی ما ایرانی ها معمولاً با حسرت و حالت افسوس به گذشته نگاه می کنیم و به همین دلیل احساس غم گذشته - نوستالژی - به ما دست می دهد.
محمدیان - 1390 - ، معتقد است که تغییرات محتوایی یا شکلی کتاب های درسی، تعداد و حجم آنها و نیز تأثیرات این موارد بر آموزش کودکان و نوجوانان از مهمترین مسائلی است که در رابطه با نقش و جایگاه کتاب های درسی همواره مورد توجه کارشناسان بوده است. خو گرفتن دانش آموزان نسل پیشین با داستان هایی مانند »حسنک کجایی«، »کوکب خانم«، »تصمیم کبری« و »چوپان دروغگو« تا حدی است که حتی شاهد اظهار تأسف از حذف این داستانها در کتابهایی درسی از سوی والدین - کودکان دیروز - هستیم. اما گذر زمان و تغییر و تحولات جامعه همگام با تکنولوژی روز، همانطور که در پیرامون ما به چشم می خورد، به کتاب های درسی نیز راه یافته است، به گونهای که این روزها نه تنها محتوای کتب درسی بلکه جنس کتاب ها هم به سوی الکترونیکی شدن و تغییر پیش میرود.
