بخشی از مقاله
چکیده:
در دنیاي کنونی یکی از مولفههاي اساسی تربیتدینی، تاکید بر مساله عقلانیت است، در بسیاري از آیات و روایات نیز به تدبر و تعقل توصیه شده است و در برخی از روایات از عقل به عنوان رسولباطنی یاد شده است که هدایت تکوینی انسان در گرو آن است. ازاینرو پژوهش حاضر با هدف تبیین تربیتعقلانی ازمنظر قرآن و با روش توصیفی-تحلیلی به گردآوري اطلاعات کتابخانه اي شامل شناسایی، مطالعه، طبقهبندي و تجزیهوتحلیل اطلاعات درخصوص عقل و خرد در تربیت دینی از منظر قرآن میپردازد.
همچنین بر این مطلب تاکید مینماید که تربیت دینی در عصر حاضر باید بیش از هر زمان دیگر چهره عقلانی داشته باشد، لذا لازم است تربیت دینی مبتنی بر عقلانیت در دستور کار پژوهشگران تربیتی قرار گیرد.
مقدمه:
ارزش و عظمت عقل بر هیچ کس پوشیده نیست. بشر در هر امري با هم اختلاف نظر داشته باشد در ارزش عقل اتفاق نظر دارد و از مهمترین عوامل برتري انسان بر موجودات دیگر همین دارا بودن عقل بالنده و اندیشه زاینده اوست
در تربیت اسلامی نیز یکی از اصولی که می توان از آن سخن گفت اصل عقل است، به این معنی که در هیچ کدام از عناصر جریان تربیت و در هیچ یک از مراحل تربیت نمی توان اصل عقل را نادیده گرفت و ملاك و مناط هر فعالیتی انطباق آن با اصول عقلانی است، گو اینکه رسیدن به تعقل و تفکر راه را براي رسیدن به اهداف بالاتر تربیت فراهم خواهد ساخت ، به همین سبب قرآن کریم به دفعات از تعقل و تفکر در آیات استفاده نموده است، همانگونه که در آیه 242 سوره بقره می فرمایند:
بدینسان خداوند آیاتش را بر شما روشن می گرداند، تا اندیشه کنید"
یکی از نکات بسیار مهم در تربیت عقلانی از نگاه اسلام، آن است که اسلام، موضوع تفکر را مطلق و مبهم نگذاشته، بلکه با تعیین موضوعات تفکر، به این سرمایه مهم انسان جهت داده است از جمله توصیه به تفکر در عالم خلقت و پدیده هاي طبیعی نموده است، در آیه 164 سوره بقره می فرماید:
همانا در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و شد شب و روز و کشتی ها که در دریا به سود مردم روان می شوند و آبی که خدا از آسمان فرو فرستاد و با آن زمین را زنده کرد نشانه هایی است براي مردمی که خرد را به کار می برند
نکته دیگري که در زمینه تربیت عقلانی در اسلام بسیار برجسته و ظریف است، پیوند ذاتی و حکمت آمیز موضوع تفکر با پرورش تفکر است در اسلام هیچ چیزي شایسته تفکر نیست، زیرا عقل با آنچه در مورد آن می اندیشد، تغذیه می شود و رشد می کند
مفهوم عقل:
مفهوم عقل داراي دو معناي لغوي و اصطلاحی است. عقل در لغت، مصدر "عقل یعقل" به معناي درك کردن و فهمیدن و تدبر است و از حیث معناي لغوي با "عقال" تناسب دارد و عقال یعنی زانو بند شتر که به وسیله آن زانوي شتر سرکش بسته می شود و طغیانگري اش مهار می گردد. به همین جهت عقل در لغت یعنی "امساك و استسماك"1 یا "عقد و امساك" - المیزان، ج - 2
لذا ادراکات انسان که آنها را در دل پذیرفته و عقد قلبی نسبت به آنها بسته است، عقل نامیده می شود - قرشی، . - 1376 به عبارت دیگر عقل در اصل لغت به معناي تعقل اشیاء و فهم و درك آنها است و در اصطلاح بر شش معنا اطلاق شده است:
١- قوه ادراك و تشخیص خیر و شر که مناط تکلیف و پاداش و کیفر است.
٢- قوه و ملکه نفس که آدمی را به انجام خیرات و اختیار منافع و اجتناب از شرور و مضرات فرا می خواند.
٣- قوه تدبیر زندگی با عقل عملی که به امور زندگانی مردم نظم می دهد.
٤- عقل نظري که علم به حقایق اشیاء است و چهار مرتبه دارد: عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل بالمستفاد.
٥- عقل به معناي نفس ناطقه انسان که او را از سایر حیوانات جدا می کند.
٦- جوهري که ذاتا و فعلا از ماده و آثار آن مجرد است که اساس و پایه جهان ماوراي طبیعت و عالم روحانیت است یعنی عقل به معناي صادر اول و دوم و ...
تعریف اصطلاحی عقل در برخی منابع به گونه اي متفاوت ذکر شده است. در این مورد عقل به معناي ملکه و حالتی نفسانی در نظر گرفته شده که انسان را به سوي انتخاب خیر و دفع و دوري از بدي ها و مفسدات دعوت می کند
این حالت نفسانی مراتبی دارد که انواع عقل را نیز رتبه بندي می کند، همچنین عقل به معناي نفس ناطقه به کار رفته است که آدمی را از سایر حیوانات متمایز می کند در اینجا عقل، جوهري مجرد و غیر مادي است. اصطلاحات دیگري معادل عقل در متون اسلامی ذکر شده است
کلماتی چون "نهیه" به معناي عقلی که از محسوسات گذشته و به شناسایی معقولات توجه می نماید و آدمی را از کار بد نهی می کند، چنانچه در سوره طه آمده است: " کُلُواَو ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ إِنﱠ فی ذلِکَ لَآیاٍت لِأُولِی النﱡهی، راستی در آنچه گفته شد، درسهایی براي خردمندان است" - طه،آیه . - 54 "لب" به معناي "مغز" و در اصطلاح به عقل خالص اطلاق می شود. در سوره آل عمران آمده است : متذکر نمی شوند مگر صاحبان عقل" - آل عمران، آیه . - 7
واژه دیگر "حجر" است که به معناي محل سنگ چینی شده می باشد، زیرا عقل شخص را از خواسته هاي نفس منع می کند. در سوره فجر آمده است: " هَلْ فی ذلِکَ قَسَمٌ لِذي حِجْرٍ، آیا براي صاحب عقل، سوگندي هست" - فجر، آیه . - 5
"وسط" نیز به معناي عقل آمده است که به مفهوم "تعادل" است به این معنی که انسان عاقل متعادل است. در سوره قلم آیه 28 آمده است: " یعنی عاقل ترین آنها. واژه دیگري "حجی" است که به معنی جدا کننده انسان از کارهاي زشت است
با اینکه عقل در هر انسان وجود یگانه و واحدي دارد از دو وجه "علمی" و "عملی" برخوردار است به این معنا که عقل از یک سو قادر است حق و باطل را در عرصه نظر و خیرو شر را در قلمرو عمل از یکدیگر بازشناسی و تفکیک کند
مفهوم تربیت:
واژه تربیت از ریشه "ربو" و باب تفعیل است. در این ریشه، معناي زیادت و فزونی اخذ شده است و در مشتقات مختلف آن، می توان این معنا را به نوعی بازیافت. بنابراین واژه تربیت با توجه به ریشه آن، به معناي فراهم آوردن موجبات فزونی و پرورش است. اما علاوه بر این، تربیت به معناي تهذیب نیز استمعال شده که به معناي زدودن خصوصیات ناپسند اخلاقی است.
در قرآن، مفهوم تربیت - از ریشه ر ب و - چندان مورد توجه قرار نگرفته بلکه در مواردي که این کلمه در ارتباط با انسان به کار رفته، عمدتاً مفهوم رشد و نمو جسمی مراد بوده است چنان که در آیه 24 سوره اسراء بیان شده:
و بگو خدایا، بر والدین من که مرا در کودکی تربیت کردند رحم نما" - سوره اسرا، آیه . - 24
کلمه "تربیت" در این آیه به معناي رشد و نمو جسمی - از ر ب و - است
مفهوم تربیت عقلانی:
طبق گفته استاد شهید مطهري تربیت عقلانی مهم ترین بعد تربیتی در تعلیم و تربیت دینی است. اگر قوه تعقل و تفکر انسان رشد کند درك راه زندگی برایش آسان می شود حق را در هر زمینه اي تشخیص می دهد و از باطل جدا می کند. امام کاظم علیه السلام به شاگرد خود، هشام می فرماید:
اي هشام خداوند تبارك و تعالی اهل عقل و فهم را در کتابش قرآن بشارت داده و فرموده: به بندگانم مژده بده آنان که سخن را می شنوند و از بهترین آن پیروي می کنند. - زمر،. - 20
