بخشی از مقاله
چکیده:
آیندهپژوهی شخصی، به عنوان حوزهای جدید در آیندهاندیشی، عمر کوتاه حدود یک دههای دارد و در این زمینه پژوهشهای کمشماری صورت گرفته و آثار محدودی منتشر شده است. ویژگی مشترک تمام این آثار معدود، نگاه مادی گرایانه به انسان است. بهعبارت دیگر تمامی این پژوهش ها و الگوها با تقلیل ابعاد انسان به جنبه مادی، آینده او را نیز از این منظر مورد توجه قرار دادهاند. افق نگاه آینده پژوهانعمدتاً غربی برای انسان در این فعالیتها، لحظه مرگ مادی اوست.
آنچه در این مقاله مدنظر قرار گرفته است، زمینهسازی برای ارائه الگوی آیندهپژوهی شخصی برای انسان مسلمان است. بدین جهت فراتر از جنبههای مادی انسان که در الگوها و مطالعات موجود به آن پرداخته شده، جنبههای فرامادی انسان نیز مورد توجه قرار میگیرد. منبع شناخت انسان و ابعاد او، اصلیترین منبع دینی مسلمانان یعنی کتاب قرآن کریم است. در تفسیر آیات قرآن از آثار دو نفر از بزرگان مذهب تشیع در دوره معاصر، علامه طباطبایی و آیتاالله شاهآبادی بهره گرفته شده است. از آنجا که طراحی الگوی آیندهپژوهی شخصی مبحثی فراتر از یک مقاله است، در این فرصت تنها به ترسیم نقشه زمانی آیندهپژوهی شخصی بهعنوان مقدمه رسیدن به الگو پرداختهام.
.1 مقدمه و طرح مسئله
بهنظر میرسد نگاه رازآلود و پرسشگرانه انسان به آینده از ابتدای خلقت، همراه بشر بوده و مسئله جدید و برآمده از دنیای مدرن نیست. تلاشهای بشر در طول تاریخ از طریق شیوههای مختلفی از طالعبینی و فال گیری گرفته تا ستارهشناسی از یکسو و اتکا به پیامبران و منابع دینی بشارت دهنده از سوی دیگر شواهدی بر این مدعا هستند. آیندهپژوهان سیر تحول نگاه انسان به آینده را بهترتیب از ستارهشناسی، غیب گویی و پیشنگری دنبال میکنند و آیندهپژوهی را پاسخ دنیای مدرن به این دغدغه تاریخی می دانند . - Inayatullah, 1996, 1 -
بهعبارتی آیندهپژوهی در دنیای مدرن در پاسخ به دغدغه پرسش از آینده شکل گرفت. آینده پژوهی ابتدا در سطوح کلان مطرح شد و به دنبال پاسخ پرسشهای نهادهای بینالمللی و ملی، دولتها، سازمانها، شرکتها و گروههای مختلف درباره آینده بود. رشد آیندهپژوهی از طریق سفارشهای چنین کارفرمایانی میسر شد و از آنجا که مطالعه آینده فعالیت پرهزینه و زمان گیری تصور میشود در این مسیر توجه چندانی به آیندهپژوهی برای اشخاص و افراد نشده بود. هرچند که در قرن گذشته میلادی در آثار آینده پژوهان برجسته غربی اشاراتی درباره امکان چنین رویکردی به آیندهپژوهی وجود داشت، اما تنها در دهه آغازین قرن جدید میلادی است که فعالیتهای نظاممندی در این زمینه صورت گرفته است.
بیش از همه دیوید بل آیندهپژوهش برجسته از امکان بهکارگیری ابزارهای آیندهپژوهی در این حوزه جدید استقبال کرده بود. از منظر او مردم در زندگی روزمرهشان میتوانند از نگاههای مربوط به آینده برای کشف و ساختن انتخابهایشان استفاده کنند . - Bell, 2003 - علاوه بر این جیمز دیتور، ریچارد اسلاتر و دیگران، اشخاص را نیز در زمره استفادهکنندگان از دستاوردهای دانش آیندهپژوهی دانسته بودند . - Wheelwright, 2005 - اظهارنظرهایی از سوی بزرگان آیندهپژوهی در سالهای پایانی قرن پیش زمینه را برای تولد حوزه جدیدی در آیندهپژوهی با عنوان »آیندهپژوهی شخصی« فراهم کرد.
در یک دهه اخیر فعالیتها و پژوهشهایی در حوزه آیندهپژوهی شخصی انجام شده و در این خصوص الگوهایی ارائه شده است. از جمله میتوان به پژوهشهای تون و همکارانش در زمینه شناخت نگاههای متفاوت انسانها به آینده - Tonn, Hemrick et al. 2006, Tonn and Conrad, 2007, Tonn and MacGregor, 2009 - ، آثار ویلرایت در ارائه الگویی برای آیندهپژوهی شخصی - Wheelwright, 2005 - ، پروژه فیوچرسلف - Koponen, - 2010 و موارد دیگر اشاره کرد. ویژگی مشترک تمام این آثار نگاه مادی گرایانه به انسان است. بهعبارت دیگر تمامی این پژوهشها و الگوها با تقلیل ابعاد انسان به جنبههای مادی، آینده او را نیز از این منظر مورد توجه قرار دادهاند. افق نگاه آیندهپژوهان برای انسان در این فعالیتها لحظه مرگ مادی اوست.
آنچه در این مقاله مدنظر قرار گرفته است، زمینهسازی ارائه الگوی آیندهپژوهی شخصی انسان مسلمان است. بدین جهت فراتر از جنبه های مادی انسان که در الگوها و مطالعات موجود بهخوبی به آن پرداخته شده، جنبههای فرامادی انسان نیز مورد توجه قرار میگیرد. منبع ما در شناخت انسان و ابعاد او، اصلیترین منبع دینی مسلمانان یعنی کتاب قرآن کریم است. در تفسیر آیات قرآن از آثار دو نفر از بزرگان مذهب تشیع در دوران معاصر، علامه طباطبایی و آیتاالله شاهآبادی بهرهگرفته شده است.
از آنجا که طراحی الگویی برای آیندهپژوهی شخص مسلمان فعالیتی فراتر از یک مقاله است و برای تحقق کامل آن نیاز به چندین فعالیت گسترده پژوهشی در سطح پایاننامه و طرح پژوهشی است، در این فرصت تنها به ترسیم نقشه زمانی آیندهپژوهی شخصی بهعنوان مقدمه رسیدن به الگو میپردازیم. به تعبیر سهیلعنایتاالله، آیندهپژوه برجسته پاکستانیالاصل، ترسیم نقشه زمانی مهمترین فعالیت آیندهپژوه است که او را از پژوهشگران سایر حوزهها متمایز میکند . - Inayatullah, 1993 - در نقشه زمانی زندگی انسان، مسیر حرکت او از لحظه ایجاد در قالب نطفه تا رسیدن به زندگی اخروی مشخص خواهد شد.
با ترسیم این نقشه که در این مقاله تحقق خواهد یافت، امکان شناسایی آیندههای ممکن و مطلوب از نگاه قرآنی برای هر یک از مراحل زندگی در قالب پژوهشهای بعدی میسر خواهد شد. همچنین شناسایی سبک زندگی مناسب و تعریف ویژگیهای آن برای رسیدن به آینده مطلوب از دیگر فعالیتهایی است که میتواند به تکمیل الگوی آیندهپژوهی شخصی برای انسان مسلمان کمک کند. پس از رسیدن به نقشه زمانی، الگوی پیشنهادی برای پژوهشهای بعدی در قالب نظام پیشنهادها ارائه شد.
این پژوهش همچنین میتواند در حوزه غایت پژوهی نیز تعریف شود. از نگاه عیرضا صدرا »غایتپژوهی غیر از آیندهپژوهی است؛ به عنوان تکمله آن مفید است. آیندهپژوهی یا تحلیل آینده به معنای پیشبینی آینده بهویژه در چهار چوب یک فلسفه تاریخ است. حال این که غایت پژوهی، برای تحلیل ظرفیتها و شرایط، صورت پذیرفته و به معنای پیشگویی نهایت آینده یا آینده نهایی، به ویژه در چهار چوب یک مکتب است« - صدرا، . - 1384
.2 پیشینه پژوهش
انسانها از هر جنس، ملیت، دین و با هر سن و تحصیلات که باشند در تفکر درباره آینده مشترک هستند. اما شیوهها و کیفیات تفکر درباره آینده بین افراد گروههای مختلف متفاوت است. تون و همکارانش در دو پژوهش در سالهای 2006 و 2009 دیدگاههای افرادی از سراسر دنیا درباره آینده را از طریق پیمایش آنلاین دنبال کردهاند. نتایج نشان داد که در عین وجود تفاوتها، شباهتهای قابل توجهی درباره نگاه افراد سراسر دنیا به آینده وجود دارد. افراد در حالات مختلف زندگی به میزانهای متفاوتی به آینده فکر میکنند.
مثلا افراد در هنگام صبح حدود 18 درصد و در هنگام خواب حدود 20 درصد اغلب درباره آینده فکر می کنند. این تفکر درباره آینده در هنگام سالگرد تولد افراد 35 درصد و در هنگام مراسمهای تدفین 34 درصد بسیار زیاد است . - Tonn and MacGregor, 2009 - چنین اشتیاقی به تفکر درباب آینده است که به ارائه دستورالعملها و الگوهایی برای آیندهپژوهی شخصی منجر شده است. از جمله این آثار میتوان به کتابچههای ویل رایت - Wheelwright 2011-a - ، موس و ویلی - Moss and Wiley, 2003 - ، آماندو مکبراید - Amado and McBride, 2001 - و مونت و ورنیک - Mount and Zwernik, 1988 - اشاره کرد.
