بخشی از مقاله
چکیده
بخش قابل توجهی از آیات قرآن کریم مشتمل بر مضامین اخلاقی است. با توجه به تحقیقات گسترده ی که در حوزه علوم قرآنی صورت گرفته است محققان قرآنی گزاره ها و مفاهیم متعدد و متنوعی در کتب و تفاسیر اخلاقی خود ارائه کرده اند. و برداشتهای مختلفی از یک آیه ارائه کرده اند.بر همین اساس هدف پژوهش حاضر ترسیم روابط معنایی مفاهیم اخلاق اجتماعی در قرآن کریم است.
جامعه آماری پژوهش حاضر 427 آیه قرآن کریم در موضوع اخلاق اجتماعی است که با کد گذاری و مقوله بندی آیات بر اساس گزاره های اخلاقی در قالب یک مفهوم، دوازده مقوله و 87 زیر مقوله ارائه شد.
روش پژوهش حاضر بر اساس فن تحلیل محتوای مضمونی و بر مبنای واحد آیات و به صورت روش آمیخته - کمی و کیفی - جداول تحلیل محتوا تشکیل شد و سپس مفاهیم، مقوله ها و زیر مقوله های هر آیه استخراج شد به عبارت دیگر ابتدا با نگاه تفسیری به هر آیه، گزاره های اخلاق اجتماعی تشکیل دهنده مضامین و جهت گیریهای هر آیه تفکیک و سوره ها و آیات مرتبط با هر مقوله در ذیل گزاره های خود قرار گرفتند به منظور تحلیل داده ها از نرم افزار اکسل در بخش کمی و از نرم افزار مکس کیو دا در بخش تحلیل کیفی استفاده شد.
حاصل نتایج نشان داد که از مجموع 427 آیه اخلاق اجتماعی مقوله ی ارزش های اسلامی درمورد اموال با 77 آیه - 18/03 درصد - ، ارزش های اخلاقی درگفت وشنود با 57 آیه 13/35 - درصد - ،حقوق اعضای جامعه با 49 آیه - 11/48 درصد - ، خانواده با 47 آیه 11/01 - درصد - ، آداب معاشرت با 44 آیه - 10/10 درصد - ، اصلاح و فساد با 36 آیه 8/43 - درصد - ، وفای به عهد با 32 آیه 7/49 - درصد - ، جامعه با 31 آیه 7/26 - درصد - ، اخلاق اسلامی در برابر رفتارغیراخلاقی با 27 آیه 6/32 - درصد - ،، اخلاق و زندگی اجتماعی با 14 آیه 3/28 - درصد - ،عدالت و ظلم با 11 آیه 2/58 - درصد - و ارزش های اخلاقی با 3 آیه 0/7 - درصد - به ترتیب از بیشترین آیه تا کمترین آیه مشخص گردید.
دستاورد پژوهش حاضر ارائه مدل معنایی از گزاره های اخلاقی مفاهیم اخلاق اجتماعی همراه با معرفی سوره ها و آیات مرتبط با آن است در مجموع پژوهش حاضر جامعیت و کارآمدی قرآن کریم را در موضوع اخلاق اجتماعی نشان می دهد.
مقدمه
در تعریف لغوی اخلاق باید گفت که این کلمه از ریشه خُلق«» به معنای نصیب و بهره مشخص میباشد، اگرچه برای دو لفظ خُلق«» و خَلق«» نیز معنی تقدیر و شکل و اندازه چیزی به کار رفته است. در نتیجهشخصِ با اخلاق کسی است که بهره فراوانی از فضائل و رذائل اخلاقی را داراست، زیرا فضائل یا رذائل اخلاقی هستند که حالت صفت و ملکهای نفسانی را در انسان ایجاد میکنند
علم اخلاق« نیز از جمله دیرینه ترین دانشهای بشری است چرا که از دیرباز دغدغه بشر بوده و در کهنترین متونی که از فرهنگهای مختلف بر جای مانده نیز با آموزههای اخلاقی مواجه میشویم.
فیلسوفان اخلاق بهطور معمول بر این نکته تأکید دارند که شکلگیری و تغییر خُلْق، امری اختیاری است: اخلاق بهطور کلّی چه نیکو و چه زشت، امری اکتسابی است و آدمی اگر خُلْق خاصّی نداشته باشد، میتواند آن را تحصیل کند و اگر آن را داشته باشد، نیکو باشد یا زشت، میتواند به تصمیم خود، ضدّ آن را برگزیند
نراقی معتقد است: برخی از خُلْقیّات بهویژه آنهایی که به قوّه نظری آدمی مربوطاند مانند ذکا و تدبیر، اکتسابی نیستند و تغییر نمییابند.
وی بیدرنگ تصریحکندمیکه این نوع خُلْقیّات، متعلّق تکلیف نیستند. در قرآن کریم، آیهای که به صراحت بر طبیعی یا غیر قابل تبدیل بودن خُلْق خاص دلالت کند، وجود نداردامّا; برخی از خُلْق و خویهای نکوهیده چنان مطرح شده که گویا طبیعی اند و آدمی را گریزی از آنها نیستاِنﱠ;مثالاِنسنَ" خُلِقَ هَلوعا :آدمی، آزمند و حریص آفریده شده 25یا عجول وبیتدبّر خلق شده است
به صورت فطری برای همه افراد جامعه بشری اصل این مطلب که پارهای از رفتارها خوب وحَسن هستند و پارهای بد و قبیح، قابل درک و فهم است، اگرچه در مصادیق آن اختلاف نظر باشد، به گونهای که حتی در فرهنگهای مختلف، رفتارهای خوب و بد جای خود را به یکدیگر میدهند، اما همچنان اصل وجود رفتارهای خوب و بد در همه فرهنگها وجود دارد. در واقع خوب و بد در میان مردم جامعه بشری به معانی متفاوتی به کار میرود که یکی از آنها خوب و بد »اخلاقی« است
آثار باستانی و بقایای برجای مانده از دوره های مختلف زندگی انسان، نشان میدهد که همواره بشر به صورت گروهی و اجتماعی میزیسته است. تاریخ نیز این موضوع را به روشنی ثابت میکند؛ از همین رو، برخی طرفداران هستی شناسی اجتماعی بر این باورند که فرد پیش از ورود به زندگی اجتماعی، انسان بالقوه است نه بالفعل؛ پس از اجتماعی شدن است که انسان استعدادهایش به تدریج شکوفا می شود و تحقق می یابد و به معنای واقعی انسان می شود. قرآن کریم تنها برنامه زندگی است که سعادت و خوشبختی را برای هر فرد تضمین میکند، در این اساسنامه که از سوی خالق
وآمرانسان تنظیم شده، نیازهای ریز و درشت او برای رسیدن به کمال سعادت وخوشبختی مطرح شده است .اسلام با همه عنایتی که به پیشرفت های علمی و صنعتی و زندگی مادی دارد، پیوسته خدا، تقوا، راستی و درستی، اخلاق و ملکات فاضله، اعمال شایسته و پسندیده در درجه اول و سرلوحه اوست. در نظر اسلام،» انسانیت« انسان بر همه چیز مقدم است و این ویژگی در کمالات روحی و معنوی اوست. زندگی مادی با همه پیشرفت ها، ابزاری برای » انسانیت« انسان است
اخلاق اجتماعی مسائلی است که محور آن ها را روابط اجتماعی انسان با دیگران تشکیل می دهد ومعمولاً اخلاق، در بیش تر موارد به این دسته ازمسائل اخلاقی اطلاق می شود. وقتی در محاورات عرفی گفته می شود که کسی اخلاقش خوب است یا خوب نیست، منظور همین ملکاتی است که در روابط او با دیگران خودنمایی می کند
قرآن مجید اجتماع را به خوبی می شناسد، سازندگی و قدرت آن را می داند و از آثار و فواید فراوان زندگی اجتماعی آگاه است؛ از این رو، مردم را به سوی ساختن جامعه ای سربلند و ایجاد روح جمعی دعوت می کند و آنها را در قبال جامعه، بی تفاوت و مهمل نمی گذارد تا انسان ها به میل خود فاقد یا دارای روابط اجتماعی باشند؛ بلکه آنان را به داشتن روابط اجتماعی و ساختن اجتماعی اسلامی و دوری از تفرقه و جدایی فرمان می دهد. و در این باره می فرماید:
ای کسانی که ایمان آورده اید، در برابر سختی ها و مشکلات استقامت کنید و صبور و پایدار باشید و با یکدیگر رابطه برقرار کنید و از خدا بپرهیزید شاید که رستگار شوید.
جانیپور و لطفی - - 1394 در پژوهشی با عنوان نقش آیات اخلاقی قرآن کریم در تدوین نظام هدایت فردی و اجتماعی از روش »تحلیل محتوا« برای استخراج، طبقه بندی و مقوله بندی گزارههای اخلاقی استفاده شده تا در مرحله اول؛ اصول و مبانی حاکم بر ساختار این نظام اخلاقی استخراج، و در مرحله دوم؛ مؤلفههای آن بر مبنای منابع اصیل و ثقه اسلامی، مورد سنجش قرار گیرند.
