بخشی از مقاله
چکیده:
گیراترین داستان های کهن فارسی به نظم اند وخصیصه نماترین نمونه های این نوع روایت های منظوم را باید در آثار نظامی ،مولوی وامثال آن جست و جو کرد.در نزد قدمای ما نظم وشعر ابزار بدیهی آفرینش محسوب می شد وآنها خلاقیت زبانی را در گرو استفاده از بیان شاعرانه می دانستند.نوشته ی حاضر شرح وبررسی مباحث مربوط به ویژگیهای سبکی دفتر اول مثنوی حضرت مولانا است که در آن دورنمایی از هنرنماییها ی مزین به صنایع ادبی نشان داده می شود تا پیامش را به آسانی انتقال دهد.
هدف از نگارش این نوشته تاملاتی در باره ی سبک دفتر اول مثنوی مولوی است .در سبک شناسی نظم سه عنصر سبک ،نظم و زبان مندرج است .این سه مفهوم دستخوش تحول اند .نوآوری در سبک شناسی همراه با انتخاب یا هنجار گریزی است.ادبیات تعلیمی گستره ی وسیعی از آثار ادبی را در بر می گیرد.بامطالعه ی آثار ادبی مختلف این نکته در یافت می شود که همواره این آثار را می توان از وجوه مختلف نگریست وبه تحلیل وبررسی آنها پرداخت .
مقدمه:
کتاب مثنوی مولانا از همان آغاز تالیف ،در مجالس رقص وسماع خوانده می شد وحتی در دوران حیات مولانا گروهی به نام مثنوی خوانان به وجود آمدند که مثنوی را با صدایی زیبا می خواندند.مثنوی کتابی است تعلیمی ودرسی در زمینه ی عرفان و اصول تصوف واخلاق ومعارف و... . زبان مولانا در مثنوی از وضوح وروشنی خاصی بر خوردار است ،در واقع به زبان مردم حرف زده است .ولی باهمه ی وضوح آن،غالب ابیات او از نظر فهم مقصود دشوار است.مثنوی،کتابی نیست که تابع فصل بندی های سنتی وقالبی مرسوم باشد بلکه بیشتر تابع اسلوب قرآنی است و برپایه ی تداعی ،استوار شده است . مولوی در مثنوی حکایت در حکایت می آورد وباز به حکایت اول باز می گردد .مثنوی سه نوع مخاطب دارد :عام،خاص،واخص.
پاره ای از ابیات مثنوی ،متوجه عامه ی مردم است ،که مولانا در مجلس وعظ وخطابه حاضر شده وسخنانی در سطح فهم عموم ایراد می کرد .از قبیل نصایح و پندها وهمگان به قدر توان خود از سخنان او بهره می بردند.گروه دوم :مخاطبان خاص ،مطالبی است که مولانا با یاران دمساز وهمد مان همراز خود در خلوت گفته است و اما گروهی در بیرون نیز این رازها وسخنان مولانا را شنیده اند. مثنوی مولانا شش دفتر است .ظاهراًمولانا از آغاز دفتر ششم احساس می کرده است که با این دفتر مثنوی پایلن خواهد یافت ودر همان سرآغاز دوباره اشاره می کند که این قسم ششم در تمام مثنوی به حسام الدین پیشگش می شود.
هریک از شش دفتر مثنوی مقدمه ی کوتاهی از خود مولانا دارد وگاه پیش از حکایت ها ومباحث کتاب نیز مولانا در چند سطر خلاصه ی حکایت را یا زمینه های فکری و ارشادی آن را یا هردو را برای خواننده می گوید واین خلاصه ها غالباًآمادگی ذهن را برای دریافت مطلب بیشترمی کند. مثنوی از مفصل ترین منظومه های فارسی است مشتمل بر بیست و شش هزار بیت .در هر دفتر مثنوی پس از یک مقدمه ی کوتاه ،مولانا حکایت هایی را زمینه ی بحث های ترتیبی وارشادی خود می کند ودر ضمن بیان آن به مناسبت هایی از قصه ی خود بیرون می رود و اندیشه ها وتعلیمات و اندرز های خود را بیان می کند وباز به قصه برمی گردد ودر بیان این اندیشه ها وارشادات وحتی در خود قصه ها مکرر به معانی قرآنی وشرح ابیات وحدیث وسخنان بزرگان دین می پردازد وگاه به مناسبت روایت های دیگری را به یاد می آوردوآنها را هم در درون قصه ی خود جای می دهد.زبان مثنوی زبان شاعران ونویسندگان خراسانی قرن چهارم وپنجم است.
پیشینه:
جستار حاضر به قصد بررسی و شرح سبک شناسی در مثنوی مولانا دفتر اول مثنوی در ابعاد وزوایای مختلف انجام شده وپیشتر در حوزه ی تحقیقات ادب فارسی ،بررسی مفصل و مشروحی در این خصوص به طبع نرسیده است . اگرچه در مقدمه کتاب بعضی شاعران وکتاب های نقد و سبک شناسی کمابیش به آن اشاره شده است. ؛البته این جانب هم در این تحقیق از پاره ای مباحث مطروح در این کتابها بهره جسته و به مآخذ آن اشاره کرده ام.
جنبه های سبک شناسی دفتر اول مثنوی معنوی مولانا الف - سطح زبانی:
موسیقی بیرونی - وزن - کتاب مثنوی در قالب مثنوی و بر وزن - فاعلاتن فاعلاتن فاعلن - ودر بحر - رمل مسدس محذوف - است این کتاب حدود 26000 بیت است .
