بخشی از مقاله
چکیده
گسترش سریع پهنههای شهری منجر به بروز مشکالتی از جمله تخریب باغات و اراضی کشاورزی، شهرسازی در دامنههای پرشیب، ساخت و ساز در حریم رودخانهها و گسلها شده است، از طرفی عدم برنامهریزی مناسب برای توسعههای شهری و عدم توجه به توسعه افقی شهر باعث بروز حاشیهنشینی، معضالت اجتماعی و توسعههای شهری غیرقانونی شده است، توجه به این موارد رشد و توسعه برنامه-ریزی شده شهری را اجتناب ناپذیر مینماید.
شهر همدان باتوجه به رشد سریع جمعیت در دهههای اخیر نیازمند توسعه افقی شهری بوده و این توسعه در همه جهات ادامه داشته که منجر به تخریب باغات و دستاندازی به اراضی کشاورزی در بخشهای مختلف شهر شده است، از طرفی رشد نامنظم شهری و ادغام روستاها در شهر بیانگر این پدیده است که برنامهریزی مناسبی برای توسعه افقی شهر انجام نگرفته.
این پژوهش سعی دارد با روش توصیفی - تحلیلی و بهکارگیری روشهای کمی شامل مدل AHP و فازی در محیط GIS به تعیین جهت مناسب برای توسعه شهر همدان بپردازد، برای اینکار الیههای اطالعاتی الزم استخراج و براساس نظر کارشناسان ارزش هرکدام از معیارها سنجیده شده و در نهایت با بکارگیری توابع مختلف مطلوبیت اراضی برای توسعه شهری تعیین شده است، نتایج تحقیق نشان می-دهد که اراضی واقع در بخشهای شمالی و به خصوص بخش شمال شرقی برای توسعه شهری مناسبتر هستند از ویژگی این اراضی میتوان به شیب و کاربری مناسب، فاصله مناسب از حریم راهها و رودخانه و نزدیکی به محدوده شهر اشاره کرد.
-1 مقدمه
جمعیت شهرنشین کره زمین در قرن گذشته بیش از 10 برابر شده است و از 2.8 میلیارد نفر در سال 2000 به حدود 3.2 میلیارد نفر در سال 2005 رسیده است. مطابق پیشبینی سازمان ملل تمامی افزیش جمعیت دنیا بین سالهای 2000 تا 2030 و بیش از 60 درصد آنها در سل 2030 در شهر زندگی خواهند کرد و تقریبا 93 درصد این افزایش جمعیت در کشورهای در حال توسعه اتفاق خواهد افتاد
گسترش شهرنشینی که همگام با رشد کالبدی شهرها نبود باعث شده تا رشد فیزیکی به صورت ناموزون و غیرارگانیک در جهات مختلف و پیش بینی نشده ادامه یابد [2] در نتیجه این شتابزدگي وگسترش بيضابطه مرغوبترین اراضي کشاورزي اطراف شهرها را به زیر ساختوسازهاي بيرویه شهري هدایت کرد. علیرغم اینکه یافتههاي علمي اثبات کردهاند که الگوي توسعه فراگیر شهري به اطراف براي توسعة آنها مؤثر نیست اما همچنان الگوي غالب توسعة شهري است،
گسترش شهری سریع عمدتا با عمل تمرکز جمعیت در نواحی شهری مرتبط است. رشد شهرنشینی در الگوی کاربری زمین، محیط زیست، کالبد شهری و اقتصاد تغییراتی را پدید آورده ست. تخریب و تبدیل زمینهای کشاورزی و باغات به نواحی شهری، آلودگیهای زیست محیطی، چندپاره شدن بافت کالبدی شهری در اثر الحاق روستاها به شهر، افزایش هزینهای ایجاد زیرساختها و تضادهای فرهنگی جمعیت شهرنشین در برابر جمعیت روستانشین مهاجر به شهر، همگی از جوانب مسئله برانگیز و نمودهای مسائل مرتبط با گسترش فیزیکی شهر است.
کنترل و هدایت چنین توسعهاي نیاز به تعیین و انتخاب مکان بهینه جهت توسعة آتي شهري با رعایت اصول و معیارهاي جهتیابي بهینه توسعه دارد.در مکانیابي تالش برآن است تا پارامترهاي مختلف در ارتباط با یکدیگر قرار گیرند
شهر همدان مانند سایرشهرهای کشور در دهههای اخیر تغییرات جمعیتی و فیزیکی زیادی را تجربهکرده است، جمعیت این شهر از سال 1365 تا 1395 از 250 هزار نفر به بیش از 550 هزار نفر رسیدهاست، و کالبد شهر نیز در جهات مختلف گسترش یافته تخریب باغات و ادغام روستاها در شهر از مهمترین پیامدهای این نوع رشد کالبدی نمایانگر شهری است با کالبدی پراکند و برنامهریزی نشده، بنابراین برای توسعه و هدایت این افزایش جمعیت باید زمین مناسب و برنامهریزی شده در نظر گرفت، در برنامهریزی توسعه آتی و فیزیکی شهر باید عوامل و پارامترهای الزم و گوناگون را در نظر گرفت تا توسعه فیزیکی در جهت منطقی ادامه یافته و محیطزیست زیست را کمتر مورد آسیب قرار دهد، بنابراین این پژوهش سعی دارد با در نظر گرفتن عوامل موثر در توسعه فیزیکی شهر با استفاده از تکنیکهای تحلیل سلسله مراتبی - AHP - و 1 فازی2 در محیط GIS جهات مناسب توسعه شهر همدان را مشخص کند.
-2 روش پژوهش
این پژوهش با استناد به منابع کتابخانهای به بیان مبانی و تئوریهای رایج در زمینه توسعه شهری پرداخته است، سپس با توصیف وضعیت فعلی شهر همدان و با بکارگیری شاخصهای مورد نظر به تحلیل وضعیت توسعه آتی میپردازد، بنابراین روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است که در تحلیل فضایی دادهها نیز از روشهای کمی و3 مدلسازی استفاده شده است.
روش کمی مورد استفاد در این پژوهش تلفیق روش تحلیل سلسله مراتبی و روش فازی است که در محیط GIS انجام پذیرفته. شاخصهایی که در روش تحلیل سلسله مراتبی مالک تصمیمگیری میباشند عبارتند از میزان شیب، کاربری اراضی، گسلها، رودخانهها، دسترسی به راه، مجاورت با محوده شهر که براساس نظر کارشناسان توسعه شهری و اساتید دانشگاهی امتیازدهی و اولویتبندی شدهاند. توابع GIS بهکار رفته در این روش عبارتند از توابع فاصله اقلیدسی ، عضویت فازی و تلفیق فازی که هگی از توابع موجود در ابزار تحلیل فضایی میباشند.
-3 پیشینه پژوهش
تاکنون تحقیقات زیادی در ارتباط با مکانیابی و تعیین جهت مناسب توسعه شهری انجام گرفته است که هرکدام با بکارگیری ابزار و روشهای متنوع با این موضوع برخورد کردهاند، در ادامه به بیان چند نمونه از مطالعات خارجی و داخلی پرداختهایم.
لیو و همکاران 2010 در پژوهشی برای شناخت امکان توسعه اراضی صنعتی در شهر وهان با استفاد از تصاویر ماهواره ای، مدل ارتفاعی رقومی، شیب و سایرپارامترهی زیست محیطی میزان تناسب اکولوژیکی توسعه اراضی صنعتی را سنجیده و در نهایت سه محور را جهت توسعه در شهر وهان پیشنهاد میکنند
پارک 2011 و همکاران در تحقیقی با6 هدف بکارگیری شاخصهای تناسب اراضی برای پیشبینی و مقایسه رشد شهری با استفاده از GIS و RS و بکارگیری روش لجستیک - LR - به مقایسه شاخصهای مناسب برای توسعه شهری پرداختند و در نهایت با استفاده از الیههای مختلف اجتماعی، سیاسی، توپوگرافی و جغرافیایی و شاخصهایی مانند ارتفاع، شیب فاصله از جاده و مناطق شهری به این نتیجه رسیدند که در کره جنوبی روشهای فوق نقشههای مشابهی برای توسعه شهری ارائه میدهد.
یوسف و همکاران - 2011 - در کشور مصر با استفاده از روشهای سنجش از دور و سیستم اطالعات جغرافیایی و با بکارگیری مدل تحلیل سلسله مراتبی به شناسایی و اولویتبندی اراضی مناسب برای توسعههای شهری، توریستی و صنعتی اقدام کردند، و با بکارگیری شاخصهای زیستمحیطی و زمینشناسی در نهایت به این نتیجه رسیدند که محدوده مورد مطالعه آنها با مشکالت عدیدهای مواجه است و نمیتوان زمین کامال مناسب برای این کاربریها
تخصیص داد، اما به هرحال جهاتی برای توسعه شهر معرفی کردند
پارسی و پیلوایه در تحقیقی با بکارگیری روش تحلیل سلسله مراتبی و منطق فازی در محیط GIS به تعیین جهت بهینه گسترش شهر کرمانشاه پرداختند و با تحلیل شاخصهایی مانند جادههای شهری و روستایی، مناطق صنعتی، شبکه انتقال برق فشار قوی، گسل،شیب جنسخاک و آبهای سطحی به این نتیجه رسیدند که مناسبترین جهت برای توسعه شهر کرمانشاه ناحیه شرقی میباشد
لطفی و همکاران 1392 با مطالعه و بررسی پانزده شاخص از دو معیار طبیعی و انسانی و ترکیب خطی و وزنی مبتنی بر AHP به تعیین اراضی مناسب توسعه شهری در شهرستان بابلسر پرداخته، در پایان بیش از 58 درصد از اراضی را مناسب برای توسعه کالبدی شهری میداند که به دور از ساحل دریا واقع شدهاند. میزان بارش، درصد شیب، ارتفاع، جنس خاک، گسل، آبهای سطحی، آبهای زیرزمینی، فاصله از شهر و روستا و قیمت زمین از جمله شاخصهای موثر در تعیین مطلوبیت اراضی توسعه شهری هستند
حسینی و همکاران 1392 در تحقیقی با عنوان "مکانیابی جهات بهینه توسعه فیزیکی شهر رشت با استفاده "AHP با بکارگیری 11 شاخص موثر در روند توسعه شهر و تلفیق انها با روش تحلیل سلسله مراتبی بهینه ترین جهت توسعه اراضی شهر رشت را جهت جنوب تعیین میکند.
-4 مبانی نظری
توسعه شهری عبارت است از گسترش هماهنگ سطح اختصاص دادهشده به ساختمانهای مسکونی با سطوح مورد نیاز سایر کاربریها و نیز تجهیز این سطوح به تجهیزات، تاسیسات و امکانات مورد نیاز و در سطحی استاندارد و قابل قبول
