بخشی از مقاله
چکیده:
براي مقابله با خشکسالی دو سیستم عمده مدیریتی ریسک و بحران به ترتیب قبل و پس از وقوع خشکسالی وجود دارد. مدیریت بحران خشکسالی، نیازمند برنامهریزي راهبردي و طرحریزي عملیاتی در افقهاي زمانی بلندمدت، میانمدت و کوتاهمدت میباشد. مسائل اصلی در مدیریت ریسک شامل شناخت علمی پدیدهها، استاندارد کردن یافتههاي علمی، دیدهبانی و نظارت و مراقبت از پدیدهها و ایجاد بسترهاي قانونی براي استفاده از یافتههاي علمی و نهایت همکاري بین سازمانها و ارگانها مرتبط با مقوله خشکسالی میباشد. به منظور بررسی نقاط ضعف و قوت، فرصتها و تهدیدهاي استراتژي مدیریتی - ریسک و بحران - و به منظور یافتن رویکرد نظام مدیریتی پایدار در مقابله با خشکسالی، تمامی دادههاي در دسترس را در قالب جدول SWOT ارائه دادیم.
نتایج مدل مذکور، اگرچه از نقاط قوتی مانند، مدیریت مشارکتی براي مدیریت بحران وجود دارد با این وجود با توجه به نقاط ضعف و تهدید آن مانند هزینه بالا در مدیریت بحران، مقطعی بودن اثر آن، فقدان برنامهاي که متناسب با شرایط اقلیمی مناطق مختلف کشور باشد، وابسته بودن عکس العمل دولت در مقابل خشکسالی به نحوه و میزان و زمان اعتراضهاي مردم و مسئولین، عدم سیستم مناسب شناخت آسیب دیدگان واقعی خشکسالی و جبران خسارت با استفاده از نقاط قوت و فرصتهاي بررسی شده شامل ارائه راهکار برنامههاي احتمال وقوع خشکسالی به منظور کاهش اثرات خشکسالی توسط وزارت نیرو، هزینه پایینتر در مدیریت خشکسالی قبل از وقوع ، تهیه برنامههاي اجرایی مدیریت خشکسالی در برنامه چهارم توسعه و وجود ماده 17 برنامه توسعه مبنی بر محیط زیست و توسعه پایدار، استراتژي مدیریت تلفیقی - بحران و ریسک - به منظور مقابله با خشکسالی را پیشنهاد میکند.
-1 مقدمه:
خشکی و خشکسالی نتیجه اثرات متقابل ویژه بین محیط زیست طبیعی و اجتماعی است. انسان و اجتماع داراي دو نقش فعال و انفعالی در توسعه کلی یک منطقه هستند. خشکسالی در ایران یک واقعیت اقلیمی ناشی از شرایط جغرافیایی و پدیدهایی بس تکرار شونده و جزئی از شرایط این سرزمین است که نمیتوان از آن اجتناب نمود و لذا ضروريست روشها و راهکارهایی علمی و اصولی مقابله با آن و زیستن در شرایط آن را آموخت - علایی و همکاران، . - 1388 مهارتها و قابلیتهاي نوینی لازم است تا مدیران بتوانند در بستر بحرانهاي پیشرو، ناکامیها را به موفقیت و بینظمیها را به نظم وادارند. شاید از همین رو است که جانسون و شولز معتقدند شیوهاي که مدیریت عالی سازمان براي مقابله با آشفتگیها و بحرانها بر میگزیند، بخش مهمی از استراتژي سازمان است - محمد مهدي کاظمی، - 1388 امروزه دولتها روشهاي متعددي را براي مقابله و کاهش خسارات بلایاي از جمله خشکسالی در پیش میگیرند. اما عمده این روشها از دو سیستم مدیریتی جداگانه و تلفیقی از این دو الگو میگیرند - مهدویان، . - 1385 این دو نوع سیستم مدیریتی شامل مدیریت ریسک و بحران میباشند.
مدیریت بحران را میتوان راهنمایی، هماهنگی و کاربرد تمامی منابع سازمانها و ارگانها در جهت کاهش خسارت مالی و جانی ناشی از بحران به وجود آمده تعریف نمود - ستایش برحقی و همکاران، . - 1386 مدیریت بحران در کشورهاي در حال توسعه پس از حدوث واقعه اجرا می-شود. در مدیریت ریسک که قبل از خشکسالی انجام میشود طرحها، تدابیر و فعالیتهاي پیشگیرانه و آمادگی لازم براي مقابله با خشکسالی اتخاذ میگردد.
در مدیریت تلفیقی، هر دو مدیریت ریسک و بحران در قالب یک طرح ملی، انجام میشوند در ایران به دلیل مشکلاتی که در این باره وجود دارد، بهتر است از مدیریت تلفیقی استفاده گردد - علایی و همکاران، - 1388 برنامهریزي مدیریت مقابله با خشکسالی کشور در صورتی موفق خواهد بود که پاسخگوي مسائل مرتبط با دو دیدگاه ذکر شده - خشکسالی به عنوان پدیدهاي مستقل و خشکسالی به عنوان پدیدهاي اثرگذار بر سایر اجزاء مدیریت منابع آب - باشد. مطالعات لازم در این زمینه را در سه سطح مختلف میتوان طبقهبندي کرد. سطح اول مجموعهاي از مطالعات مرتبط با مرحله ارزیابی از برنامه جامع مقابله با خشکسالی و به طور عمده تعیین شاخص خشکسالی ارزیابی شدت، مدت و فراوانی خشکسالی است و به طور عمده تعیین شاخص خشکسالی ارزیابی شدت، مدت و فراوانی در نقاط مختلف پهنهبندي کشور از نظر خشکسالی و راهکارهاي مقابل با خشکسالی را شامل میشود.
این مطالعات را میتوان نخستین مرحله از مطالعات و در واقع طرح جامع خشکسالی کشور نامید که شناخت کافی از پدیده خشکسالی و روشهاي مقابله با آن فراهم آورده و امکانات لازم براي فرایند تصمیمگیري را فراهم میآورد. فرایند تصمیمگیري میتواند تلفیق مطالعات با مطالعات طرح جامع سیل و طرح جامع آب کشور و یا ادامه مطالعات در جهت تدوین طرح جامع مقابله با خشکسالی باشد. سطح دوم، شامل نیازهاي تصمیمگیري و برنامهریزي براي تحقق بخشیدن به راهکارهاي مقابله با خشکسالی است در این مرحله مدلها و سناریوهاي مختلف برنامهریزي مورد توجه قرار میگیرد و پس از بررسی و ارزیابی آنها به وسیله اطلاعات و دادههاي گذشته میزان و سطح تأثیر هر کدام از برنامهها سنجیده شده و در نهایت کلیات برنامه مقابله با خشکسالی تدوین میشود.
همچنین پس از مشخص شدن ویژگیهاي خشکسالی و محورهاي برنامه جامع مقابله با خشکسالی تدوین سیاستهاي کلی و قوانین مورد نیاز امکانپذیر خواهد شد و تنها در این شرایط است که قوانین تصویب شده از جامعیت لازم برخوردار خواهند شد. پس از انجام این مراحل امکانات لازم جهت تدوین و اجراي برنامه جامع مدیریت مقابله با خشکسالی فراهم خواهد شد. در واقع روند توصیه شده یک مطالعه جامع در سطح ملی است که مجموعه اي از راهکارها، دستورالعملها و یک بانک اطلاعاتی کامل براي مدیریت مقابله با خشکسالی به صورت منطقه اي یا استانی را فراهم میآورد - میرابوالقاسمی،. - 1380 نتایج کارو و اي-مرید - 2005 - بیانگر این است که روش رسیدن به برنامهریزي مدیریت ریسک خشکسالی براساس تکنیکهاي حفاظت منابع طبیعی و رویکردها و سیاستهاي همراه، تقویت تحقیقات و برنامههاي تکنولوژي به منظور توسعه برنامهها و ابزارهاي جدید میباشد.
حاجرحیمی و قادرزاده - 2008 - در نتیجه مدل SWOT، اقلیم و تنوع زیستی، وسعت زیاد مراتع، نیروي کار تحصیل کرده، حمایت دولت را بعنوان نقاط قوت و فرصتها و سیستمهاي بهره برداري نامناسب، ضعف در تولید علوفه و تغییر اقلیم و بیابانزایی، چراي مفرط و زودرس و قطع بوتهها را بعنوان نقاط ضعف و تهدید در مدیریت مراتع دریافته است. نتایج مرید و همکاران - 1388 - ، بیانگر آن است که، مهمترین و عمدهترین موضوع در مورد خشکسالی قبل از هر گونه اقدام، ایجاد اراده کافی در مدیریت سیاسی، قانونگذاري، اجرایی، علمی و بخش مردمی کشور بر لزوم برخورد اساسی و ریشهاي، برنامهها با مساله خشکسالی میباشد. علایی و همکاران - 1388 - ، در بررسی روند خشکسالی در ایران، روش مدیریتی تلفیقی را ارائه نمودند. به طور کلی هدف از این مطالعه، تعیین استراتژي مدیریتی مناسب در مقابله با پدیده خشکسالی در راستاي توسعه پایدار با آنالیز SWOT - نقاط قوت ، ضعف، فرصت و تهدید - میباشد.
-2مواد و روش:
-1-2موقعیت و توصیف منطقه
ایران کشوري با وسعت 165 میلیون هکتار با بارندگی متوسط 242 میلیمتر - کمتر از یک سوم متوسط قاره آسیا 645 میلیمتر و یک چهارم متوسط جهانی 1100 میلیمتر - و براساس تقسیمبندي اقلیمی به روش آمبرژه به عنوان منطقه خشک شناخته شده و بر روي کمربند خشکی واقع گردیده است. نوسانات بارندگی 35 ساله از سال آبی 48-1347 لغایت 84-1383 در کشور نشان میدهد که در این فاصله زمانی در 6 سال خشکسالی اتفاق افتاده که مربوط به سالهاي آبی 50-49 ، 52-51 ، 63-62 ، 68-67 ، 79-78 ، 80-79 میباشد و در 5 سال نیز در آستانه خشکسالی بوده است - مسیبی، . - 1388
-2-2روش ها:
در این مطالعه بر روي پدیده خشکسالی تمرکز کرده و از روش مدل SWOT به شناسایی و ارزیابی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدهاي خشکسالی در مراتع پرداخته شده است. این تحقیق مبتنی بر روش تحلیلی و پیمایشی میباشد. در این گونه مطالعات با وجودي که دادههاي مستند زیادي وجود ندارد اما گزارشات مستندي از مطالعات برنامه جامع سازگاري با اقلیم در چند جاي کشور اجرا شده است که سعی نمودهایم از نتایج گزارشات در این مطالعه استفاده نماییم.
تمام دادههاي موجود و در دسترس را به منظور ارزیابی جنبههاي مثبت و منفی پدیده خشکسالی با هدف توسعه پایدار در مراتع را در قالب چهارچوب SWOT ارزیابی و ارائه داده شد. روش جمعآوري داده ها کتابخانهاي، اسنادي و.. میباشد. یکی از عوامل عدم حل مشکلات مرتع عدم توجه کافی به مسائل اقتصادي و اجتماعی و عدم تحلیل و ریشهیابی درست منشاء مشکلات می باشد.SWOT، ابزاري است که با بررسی نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدها به انتخاب استراتژي در جهت برنامهریزي و توسعه پایدار میپردازد.
