بخشی از مقاله
چکیده
ویژگی اصلی کشورهاي اسلامی استقرار آنها در کمربند خشک کره زمین میباشد. در این میان موقعیت ایران در کمربند خشک جهان باعث شدهاست که این کشور به طور متوالی با پدیده خشکسالی مواجه شده و آسیبهاي جدي از این پدیده متحمل شود. این وضعیت در برخی از استانها، به خصوص استان خراسان جنوبی و برخی از استانهاي جنوب و جنوب شرقی ایران، بسیار نامناسبتر است. شهرستان فردوس به عنوان یکی از شهرستانهاي استان خراسان جنوبی، در تمامی دورههاي خشکسالی شرایط حادتري را تجربهنمودهاست.
به طوري که طی بررسیهاي اخیر در آخرین دوره وقوع پدیده خشکسالی، شاخص SPI این شهرستان به حدود -2/8 رسیدهاست. بنابراین، پرداختن به شیوههاي مقابله با پدیده خشکسالی در این شهرستان اهمیت و جایگاه ویژهاي دارد. به همین منظور، هدف این پژوهش تبیین شیوههاي مدیریت پدیده خشکسالی و تاثیر و تاثر هر یک از آنها در زندگی روستائیان این منطقه با استفاده از مدلهاي آماري مختلف می-باشد. تحقیق حاضر به شیوه پیمایشی به انجام رسیدهاست و اطلاعات مورد استفاده در تحلیل نهایی، بر اساس 129 نمونه از روستاییان مختلف شهرستان تهیه شدهاست.
نتایج به دست آمده نشان میدهد که قابلیتهاي فردي، منطقهاي و ویژگیهاي خانوادگی عوامل تاثیرگذار بر اتخاذ شیوههاي مقابله با پدیده خشکسالی بوده و با توجه به پیامدهاي خاص هر شیوه، مدت بقا و مقاومت بهرهبرداران در مقابل پدیده خشکسالی متفاوت میباشد. با وجود آن که این راهکارها اغلب از کارآیی بالایی برخوردارند، اما با توجه به تحولات اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی کنونی، نمی تواند در همه موارد سازگار باشد و بایستی راهکارهایی را مد نظر قرار داد تا ضمن کاهش آسیبپذیري به حداقل ممکن، بازگشت روستائیان به زندگی عادي را سرعت بیشتري بخشد.
مقدمه
پدیدههاي طبیعی بسیاري، زندگی انسان را تحت تاثیر قرار میدهند که از آن میان زلزله و خشکسالی بیش از همه جلب توجه میکنند. مطالعات هیدرولوژیکی، اقتصادي و اجتماعی صورت گرفته بر روي بلایاي طبیعی نشان میدهد که خشکسالی از نظر تعداد وقوع و همچنین شدت، مدت، گستردگی، تلفات انسانی و آثار منفی تاریخی و اقتصادي در رتبه اول سایر بلایاي طبیعی قرار دارد - مهدي خانی، . - 1384 این در حالی است که بیشترین توجه انسان به زلزله و آثار و پیامدهاي آن معطوف شدهاست، ولی توجه وي به خشکسالی چندان زیاد نیست.
در حالی که خسارات و پیامدهاي مالی خشکسالی بسیار بیشتر از زلزله و هر حادثه طبیعی دیگر می-باشد. شاید یکی از دلایل کم توجهی به این پدیده زیانبار و خسارتآفرین آن باشد که آثار و پیامدهاي این حادثه بسیار بطئی و کند اتفاق افتاده و زمان دقیق شروع - - Changnon and Esterling, 1989 و حتی انتهاي آن را به راحتی نمیتوان معینکرد. به طوري که بسیاري از اندیشمندان از آن با عنوان پدیده "خزنده" یاد میکنند. علاوه بر آن، وسعت و قلمرو تحت تاثیر این پدیده از هر نوع پدیده طبیعی دیگر بیشتر است. با وجود اهمیت و جایگاه بسیار مهم این پدیده طبیعی هنور تعریف واحد و دقیقی که مورد توافق همه دانشمندان باشد، به دست نیامدهاست.
با این وجود، می توان خشکسالی را پدیدهاي در نظر گرفت که آثار و پیامدهاي آن تمام ابعاد زندگی انسان را دست خوش تغییر میکند و این تغییر، بلااستثنا منفی و ناخشوآیند میباشد. به عنوان مثال، با وقوع پدیده خشکسالی، تولید مواد غذایی کاهش مییابد که این کاهش از یک طرف به خاطر کاهش سطح زیر کشت و از طرف دیگر به خاطر پایینآمدن راندمان در واحد سطح است. با کاهش میزان تولید، سطح اشتغال و در نتیجه میزان درآمد کلی خانوار کاهش یافته این امر، وضعیت تغذیه، بهداشت و ... خانوار را متاثر می سازد. این در حالی است که در همین مدت به دلیل قلت تولید، قیمت مواد غذایی به شدت افزایش پیدا کرده و خانوارهاي فقیرتر زیانهاي بیشتري از این بابت دریافت میکنند.
آثار و پیامدهاي خشکسالی تنها به مناطق روستایی خلاصه نشده و این پیامدها به شکل افزایش قیمت محصولات کشاورزي، حضور مهاجرین تازه وارد، افزایش پدیده گرد و غبار و حرکت شنهاي روان، کمبود آب و ... زندگی ساکنین مناطق شهري را نیز تحت تاثیر قرار میدهد - . - International Emigration Management Institute, 1993, NDPC, 2000 در زمان خشکسالی به دلیل صدمه دیدن بنیادهاي اصلی اقتصاد روستایی، بسیاري از کشاورزان و دامداران ناچار میشوند اموال و ذخایر سرمایهاي خود را به فروش برسانند و با توجه به شرایط خاص این دوران، واسطهها و دلالان سختترین اجحاف را به این گروه روا میدارند. در نتیجه خشکسالی نوعی اجحاف مضاعف بر کشاورزان و دامداران به حساب میآید.
به همین دلیل، زمانی که خشکسالی براي مدت طولانی در یک منطقه ادامه پیدا میکند، گروه بیشتري از روستائیان خانه و کاشانه خود را رهاکرده و به سوي شهرها و سایر مناطق جمعتی بزرگتر مهاجرت میکنند و احتمال بازگشت آنها به زندگی معمول قبلی، بسیار ضعیفتر میشود. بنابراین، هر چه ظرفیت سیستمهاي اجتماعی و اقتصادي جامعه قويتر و بالاتر باشد، مقاومت و پایداري آن در مقابل آثار و پیامدهاي محیطی بیشتر خواهدبود - . - Minnegal, and Dwyer, 2000 چرا که باورها و موازین اجتماعی متداول در هر جامعه، استراتژيهاي مقابله با پدیدههاي محیطی و از جمله خشکسالی را شکل میدهد. این باور، با اطلاعات و آموزشهایی که به آنها داده میشود، تقویت شده و ظرفیت مقاومت و مقابله با پدیده مورد بحث را افزایش میدهد.
. - Paul, 1998 به عنوان مثال، وقتی آثار و پیامدهاي خشکسالی به شدیدترین وضعیت خودنمایی میکند، کشاوزان ابتدا به سوي منابع تامین کننده وام، خریدهاي نسیه و مدتدار و ... روي میآورند. وقتی این منابع پاسخگو نباشند، ابتدا به فروش املاك، اموال و سایر اجناس و ابزار سرمایهاي روي می آورند و در نهایت هنگامی که اساس خانواده و امنیت فیزیولوژیک آنها مورد تهدید قرار میگیرد، نسبت به فروش ابزار و آلات، عوامل تولید و ... اقدام میکنند. این گزینهها را میتوان به عنوان تعدیل گرهاي غیر فنی معرفیکرد.
