مقاله تعیین شاخصهایCPD ، BPD و NBPDاستان بوشهر در سال های زراعی 1387 لغایت 1392

بخشی از مقاله

چکیده

در این تحقیق وضعیت بهرهوري آب بر اساس شاخص هاي CPD، BPD و NBPD براي گندم، جو و ذرت دانه اي در استان بوشهر براي سال هاي 1387 لغایت 1392 مورد بررسی قرار گرفت. جهت تعیین این شاخص ها نیاز به محاسبه هزینه و درآمد محصولات کشت شده بود که با استفاده از اطلاعات سازمان جهاد کشاورزي استان بوشهر بدست آمد.

براي تعیین حجم خالص آب آبیاري و تبخیر و تعرق هر گیاه، از نرم افزار NETWATاستفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد که مقدار CPD براي سال هاي 1387-88، 1388-89، 1389-90، 1390-991و 1391-92 به ترتیب براي گندم 0/39، 0/41، 0/34، 0/42، 0/42 براي جو 0/28، 0/37، 0/39، 0/40، 0/57 و براي ذرت دانه اي 0/72، 1/33، 0/66، 0/70 ، 0/86 میباشد.

مقدار BPDبراي سالهاي مذکور به ترتیب براي گندم 1198، 1368، 1226، 1652، 2311 و براي جو 749، 1008، 1116، 1371، 2125، و براي ذرت دانه اي 1983، 3681، 1983، 2439 ، 4019میباشد و مقدار NBPDبراي سالهاي زراعی ذکر شده به ترتیب براي گندم 119، 511، -69، 263، -145 و براي جو -466، -411، -269، -189، -1669 و براي ذرت دانه اي 1106، 2814، 361، -1174، -258 بدست آمد.

مقدمه

شرایط اقلیمی کشور ایران به گونه اي است که بخش کشاورزي آن به شدت به آب براي تولید محصولات کشاورزي وابسته است. با توجه به رشد جمعیت در جهان و توسعه صنعتی، افزایش تقاضاي آب براي مصارف شهري و محدودیت منابع آب شیرین جهان، بدیهی است در آینده نزدیک آب کمتري به مصارف کشاورزي اختصاص مییابد

بهره وري آب کشاورزي یکی از مهمترین موضوعاتی است که در سال هاي اخیر در مجامع علمی مرتبط با آب و آبیاري مورد توجه جدي قرار گرفته است. غلات کشت غالب بسیاري از کشورهاي جهان از جمله ایران را تشکیل می دهد. محصول گندم با بیش از 70 درصد و جو با 20 درصد، بیشترین سطح زیر کشت غلات را به خود اختصاص داده اند.از جمله رایج ترین شاخص هاي بهره وري مصرف آب کشاورزي به سه شاخص CPD، BPD و NBPDمی توان اشاره کر د. CPDیا میزان محصول در قطره یکی از شاخص هاي مطرح در خصوص سنجش میزان بهره وري آب کشاورزي است.

این شاخص نسبت مقدار محصول تولید شده به حجم آب مصرف شده است. مقدار محصول تولید شده می تواند مقدار محصول خشک، تر و یا جزئی از محصول مانند دانه، ریشه و غیره باشد که به مصرف می رسد.مقدار آب مصرف شده می تواند آب تحویلی به شبکه، آب تحویلی به مزرعه، آب تحویلی به گیاه و یا حتی تبخیر و تعرق باشد.هرچه این نسبت بیشتر باشد نشان دهنده مصرف صحیح تر آب است. CPD را می توان براي یک محصول، چند محصول و یا حتی کل تولیدات کشاورزي بکار برد ولی بایستی توجه داشت که هرچه تنوع محصولات بیشتر شود مقدار خطا در CPD بیشتر خواهد شد. که این مسئله بستگی به الگوي کشت، نوع واریته و غیره دارد. در عمل ممکن است CPD یک محصول زیاد باشد ولی این امر دلیل بر سود اقتصادي بیشتر نمی باشد. اگر قرار باشد CPD محصولی در دو منطقه با هم مقایسه شود این قیاس زمانی معنی دارد که بجز آب مصرفی سایر عوامل تولید یکسان باشد. شاخص دیگر BPD می باشد.

در این شاخص میزان سود ناخالص به ازاي مقدار آب مصرفی درنظر گرفته میشود. بر مبناي شاخص BPD سیاست مصرف آب باید به گونه اي باشد که مقدار سود ناخالص بدست آمده از واحد حجم آب مصرف شده بیشتر باشد. بدیهی است که هنگام محاسبه و تفسیر شاخص هاي مالی بهره وري توجه به سال مبنا براي محاسبات و توجه به میزان تورم، استهلاك، تغییرات قیمت محصول و مواردي از این دست حایز اهمیت است. یکی از بهترین شاخص ها براي سنجش بهره وري آب کشاورزي، NBPD یا سود خالص در قطره است.

در این شاخص میزان سود خالص به ازاي مقدار آب مصرفی درنظر گرفته می شود اگر منظور از افزایش بهره وري مصرف آب از منظر اقتصادي باشد، می توان گفت این روش براي سنجش بهره وري آب کشاورزي، روشی مناسب است. بر اساس رابطه فوق هر محصولی که با مصرف مقدار کمتري آب بتواند سود خالص بیشتري فراهم کند براي کشت کار بهتر است. بایستی هنگام تفسیر این شاخص به مسایلی همچون امنیت شغلی، خودکفایی و مواردي از این دست توجه کافی داشت. در زمینه بهره وري و بررسی عوامل موثر بر آن تحقیقات زیادي صورت گرفته است.

صانعی دهکردي و حسن پور - - 1388 در پژوهشی به بررسی وضعیت بهره وري آب بر اساس شاخص CPD و BPD در شبکه آبیاري و زهکشی دز خوزستان پرداختند. نتایج آن ها نشان دهنده آن بود که CPD شبکه آبیاري دز 0/63 کیلوگرم به ازاي هر متر مکعب آب است، که با متوسط جهانی که 2/25 کیلوگرم ماده خشک به ازاي حجم آب مصرفی است فاصله بسیار دارد و BPD شبکه آبیاري نیز 1022 بدست آمد.

غلامی و همکاران - 1388 - طی تحقیقی اهمیت بهره وري آب در کشاورزي در دشت مرودشت – رامجرد را با توجه به شاخص هاي CPD، BPD و NBPD براي محصولات گندم، جو، ذرت و برنج مورد بررسی و ارزیابی قرار دادند. نتایجی که بدست آمد حاکی از آن بود که با توجه به شاخص CPDدر ازاي هر 1000 لیتر آب آبیاري حدود 150گرم برنج، 300گرم گندم، 429 گرم ذرت و 171 گرم جو تولید می شود. شاخص BPD بالاترین ارزش ناخالص تولیدي را به ترتیب براي محصول برنج 1220 ریال، گندم 1011 ریال، ذرت 542 ریال و جو 354 ریال بیان می کند. با توجه به شاخص NBPD به ازاي 1000 لیتر آب مصرفی به ترتیب براي برنج 146 ریال، گندم 13 ریال، جو 16 ریال و ذرت 10 ریال ارزش خالص اقتصادي در تولید بدست می آید. هدف از انجام این تحقیق تعیین شاخصهاي CPD، BPDو NBPD استان بوشهر در سال هاي زراعی 1387 لغایت 1392 می باشد.

مواد و روشها

استان بوشهر با وسعت 23167/567 کیلومتر مربع در جنوب غربی ایران و در فاصله 27 درجه و 18 دقیقه تا 30 درجه و 14 دقیقه عرض جغرافیایی و 50 درجه و 8 دقیقه تا 52 درجه و 57 دقیقه طول جغرافیایی واقع گردیده است. از نظر پستی و بلندي، به دو قسمت جلگه اي و کوهستانی تقسیم می شود. متوسط بارش سالیانه استان بوشهر 225 میلی متر و از نوع باران با دوره هاي ریزش بسیار محدود است که این بارندگی ها در فصول پاییز و زمستان روي می دهد. استان بوشهر به دلیل نزدیکی به خط استوا و کمی ارتفاع به طور کلی داراي آب و هواي گرم است. میانگین دماي سالانه استان بوشهر 25 درجه سانتی گراد است. بر اساس آب و هوا استان بوشهر به دو دسته نواحی ساحلی با گرماي شدید و رطوبت نسبی بالا و نواحی داخلی با گرماي شدید و رطوبت نسبی پایین تقسیم می شود.

جهت تعیین شاخص هاي بهره وري آب کشاورزي نیاز به برآورد هزینه و درآمد محصولات کشت شده می باشد. به منظور هزینه سنجی محصولات زراعی داده ها از سازمان جهاد کشاورزي بوشهر تهیه گردید و اقدام به تجزیه و تحلیل داده ها شد.
 
محصولات زراعی استان بوشهر شامل گندم، جو و ذرت دانهاي میباشند. هزینه تولید محصولات زراعی در چهار مرحله جداگانه شامل مرحله آماده سازي زمین، مرحله کاشت، مرحله داشت و مرحله برداشت و اجاره زمین برآورد شد. براي تعیین حجم خالص آب آبیاري و تبخیر و تعرق هر گیاه، از نرم افزارNETWATاستفاده شد. نیاز خالص آبی گیاه از حاصل ضرب تبخیر و تعرق گیاه مرجع - ETO - در ضریب گیاهی - KC - با توجه به رابطه زیر بدست می آید:

و با کسر باران موثر - Re - از تبخیر و تعرق با توجه به رابطه IR = ETC – Re مقدار نیاز خالص آبیاري محاسبه می شود. اخیرا برنامه NETWAT توسط تعدادي از محققان آبیاري براي گیاهان مختلف زراعی در کلیه نقاط کشور تهیه شده است که در بسیاري از طرح هاي آبیاري از آن استفاده می شود. در این برنامه نیاز آبی و نیاز آبیاري هر گیاه در دوره هاي مختلف ده روزه فصل رشد بر اساس داده هاي طولانی مدت هواشناسی مح اسبه و در پایان نیاز آبی و آبیاري محصولات مهم زراعی هر منطقه از سطح کشور تعیین شده است. اما با توجه به این که براي انجام این محاسبات از میانگین چند ساله داده هاي هواشناسی هر منطقه استفاده شده است، نیاز آبی و نیاز آبیاري هر گیاه با احتمال 50 درصد تعیین شده است.نیاز خالص آبیاري محصولات زراعی استان استخراج شده از نرم افزار NETWAT در جدول شماره 1 آورده شده است.

جدول : - 1 - نیاز خالص آبیاري محصولات زراعی استخراج شده از نرم افزار NETWAT

در محاسبه نیاز آبیاري براي آبیاري اولیه خاك مقداري منظور نشده است لذا می توان با توجه به شرایط خاك و نوع زراعت 30 تا 50 میلیمتر به مقدار نیاز خالص آبیاري افزود. بنابراین نیاز خالص آبیاري با احتساب آبیاري اولیه که در این تحقیق براي محصولات زراعی مورد استفاده قرار گرفته شده در جدول شماره - 2 - آورده شده است.

جدول : - 2 - نیاز خالص آبیاري با احتساب مقدار آب براي آبیاري اولیه

شاخص هاي بهره وري مصرف آب کشاورزي در این تحقیق شامل: عملکرد به ازاي واحد حجم آب - CPD - بر حسب کیلوگرم بر متر مکعب، سود ناخالص به ازاي واحد حجم آب BPD - - ، برحسب ریال بر متر مکعب و سود خالص به ازاي واحد حجم آب - NBPD - بر حسب ریال بر متر مکعب می باشدکه بر اساس روابط - 2 - تا - 4 - بدست می آیند.