بخشی از مقاله
تحلیل محتوا کتاب درسی فارسی( بخوانیم و بنویسیم) پایه سوم ابتدایی بر اساس مؤلفه های شادکامی و هوش هیجانی در سال تحصیلی 1392-93
چکیده
هدف پژهش حاضر بررسی میزان توجه به مؤلفههای شادکامی و مؤلفههای هوش هیجانی در کتاب درسی فارسی سوم ابتدایی تألیف جدید است. نتایج تحلیل محتوا نشان داد که میزان توجه به مؤلفههای شادکامی از بیشترین مقدار توجه تا کمترین مقدار توجه عبارتاند از: تماشای طبیعت و چشم اندازهای زیبا و لذت از آن، رضایت از انجام کار، رضایت از بودن با دوستان، انجام تمرینهای ورزشی، رابطه باخدا و دعا و نیایش، انجام مراسم و مناسک مذهبی و رضایت از زندگی با خانواده، خندان بودن و یا تبسم در برخورد با دیگران، شوخطبعی و شوخی با دیگران و امید به آینده.
واژگان کلیدی: مؤلفههای شادکامی، هوش هیجانی، کتاب فارس سوم دبستان
.1مقدمه
در جوامع پیچیده امروز همراه با تغییرات سریع و در هم تنیده فرهنگی در بستر زمان، ظرفیتهای هیجانی و اجتماعی به ملزومات مهمی برای کارکرد انطباقی و کارآمد افراد در گروههای سنی مختلف تبدیلشده است. لاما، دلایی و کاتلر، هوارد، سی((1382 معتقدند، اگرچه درگذشته مهارتهای هیجانی و اجتماعی بهندرت بهعنوان یک مؤلفه ضروری در آموزشوپرورش لحاظ میشد، اما اکنون بهعنوان دانش و مهارت اساسی، گنجینه آموزش و یادگیری یادگیرندگان قلمداد میشود..[4] در سالهای اخیر، هوش هیجانی بهعنوان شاخصی از ظرفیتهای هیجانی و اجتماعی در قالب درک هیجانهای خود و دیگران، آگاهی از هیجانها و تفکیک آن از افکار و حساسیت نسبت به هیجانها و احساسات دیگران محور توجه بسیاری از روان شناسان قرارگرفته است..[2] گلمن1 در سال 1995 هوش هیجانی را توانایی خود انگیزی، مقاومت در برابر ناکامیها، کنترل تکانهها و به تعویق انداختن کامروایی بهمنظور تنظیم خلق و حفظ قدرت تفکر در کشاکش آشفتگی، همدلی و امیدواری تعریف نموده است.[1]
شادی نیز از مهمترین نیازهای روانی بشر است که تأثیر عمدهای بر شکلگیری شخصیت و سلامت روان دارد و همه انسانها شادی را برای خود و افراد موردعلاقهشان میخواهند. از دیدگاه برخی از صاحبنظران مفهوم مبهم و اسرارآمیز شادی، عبارت است از حالت خوشحالی، سرور و یا در رضایت زندگی کردن و لذت بردن از آن، بنابراین داشتن عواطف مثبت و رضایتمندی از عناصر اصلی زندگی میتواند شادیبخش و شادیآفرین باشد. روانشناسان معتقدند که عنصر سومی نیز وجود دارد که در شادی باید به آن توجه شود و آن کم کردن اضطراب و کاهش عواطف منفی است. البته شادی مانند هر مقوله دیگری دارای درجات پایین تا بالاست و معمولاً افراد بین دو طیف کموزیاد شادی قرار میگیرند. اینکه فرد در چه
1
میزانی از شادی قرار دارد، تا حد زیادی بستگی به یادگیری، آموزش و داشتن نگرش مطلوب نسبت به محیط کار وزندگی دارد.
آرگایل(2001 )1 شادکامی را متشکل از سه جزء اساسی عاطفه مثبت، رضایت از زندگی و نبود عاطفه منفی، ازجمله افسردگی و اضطراب، میدانند. علاوه بر این گلیمن(2005)2 دریافتند که روابط مثبت با دیگران، هدفمند بودن زندگی و رشد شخصیتی، دوست داشتن دیگران و شناخت مثبت، تعهد اجتماعی، خلق مثبت، احساس کنترل بر زندگی، سلامت جسمی، رضایت از خویشتن و هوشیاری روانی نیز از اجرای اصلی شادکامی هستند. .[8]علیرغم این تعاریف داینر(1999) 3 بیان می-کند شادی نشانه فقدان افسردگی نیست، بلکه نشاندهنده وجود شماری از حالتهای شناختی و هیجانی مثبت است .[9]
در مطالعاتی که در این زمینه انجام شد، محققان دریافتند که شادکامی عامل پدیدآورنده منافعی بهمراتب بیش از صرف احساس خوبی داشتن است .[11]
نتایج پژوهش مایرز(1995)4 نشان داده است که شادکامی میتواند سلامت روانی و جسمانی را بهبود بخشد، افراد شادکام، سالمتر و بسیار موفقترند و درگیری و تعهد اجتماعی بیشتری دارند. افرادی که شاد هستند؛ احساس امنیت بیشتری میکنند، آسانتر تصمیم میگیرند، بیشتر روحیه مشارکتی داند و نسبت به کسانی که با آنها زندگی میکنند بیشتر احساس رضایت میکنند..[17] لایکن(1996)5، لو(1991)6 لارسن(2000)7 نیزدر پژوهشهای خود به این مطلب اشاره نمودهاند که؛ توانایی شاد بودن و خشنودی از زندگی، یکی از ملاکهای انطباقی و سلامت روان مثبت است .[16] لذا میتوان گفت شادکامی دربرگیرنده قوانین مهمی است که بهوسیله تأثیر احساسات بر همه ابعاد رفتار انسان و پیشرفت او (شامل سلامت فیزیکی و روانی، پیشرفت مهارتی و آموزشی، صلاحیت اجتماعی و ایجاد روابط مثبت اجتماعی) قابلتشخیص است .[18]
کتابهای درسی از سنتیترین رسانههای آموزشی به شمار میآیند که از طریق آنها، برنامههای درسی بهصورت کتبی ارائه میشوند. کتابهای درسی انعکاسهایی از تغییرات برنامهی درسی و ارزشهای جامعه را دربرمی گیرند و در نظامهای آموزشی متمرکز و امتحانات هماهنگ، اهمیت خاصی دارند؛ زیرا در این نوع نظام آموزشی، فراگیران باید تمامی مطالب و محتوای موجود در لابهلای کتابهای درسی را مطالعه کنند و یاد بگیرند تا بتوانند به موفقیت آموزشی دست یابند .[6]با توجه به اهمیت و کاربرد گستردهی کتابهای درسی در نظام آموزشی متمرکز ایران، کارایی و مناسب بودن آن برابر با مطلوب بودن نظام آموزشی و ناکارآمدی و مشکل بودن آن مساوی با عدم کارایی و ضعف نظام آموزشی است. ازاینجهت، توجه به کتابهای درسی و رعایت اصول علمی در تدوین آنها و توجه به نیازهای آموزشی در تألیف کتابهای درسی و هماهنگ ساختن آنها با تواناییهای ذهنی دانش آموزان و مطلوب ساختن کتابهای درسی از چنان حساسیتی برخوردار است که وقت بسیاری از کارشناسان، برنامه ریزان، مؤلفان کتابهای درسی و معلمان را به خود مشغول داشته است؛ بهگونهای که هرساله هزینههای زیادی صرف تغییر و اصلاح کتابهای درسی میشود.[5]
در ارتباط با آموزش شادکامی، مدارس و برنامههای درسی عاملی پایهای و مهم محسوب میشوند. به باور ارگان(1988)8 به سه دلیل شادکامی را در مدارس باید آموزش داد: بهعنوان پادزهری در مقابل افسردگی، محرکی برای افزایش رضایت از زندگی و نیرویی کمکی برای یادگیری بهتر و تفکر خلاقانهتر علاوه بر این، مدارس بهدلایلیچند مکانهایی بسیار عالی برای آموزشهای شادکامیاند. نخست آنکه، کودکان زمان زیادی را در مدرسه میگذرانند(هافرد و
سندبرگ1، .(2001 بهاینترتیب، تعاملات روزانه و تجربههای روزمره با همسالان، آموزگاران و مربیان و اولیای مدرسه با شادکامی آنها مربوط است. افزودن بر این، بیشتر والدین و متخصصان تعلیم و تربیت، ارتقای صفات مثبت و شادکامی و آسایش روانی را جنبه مهمی از مدرسه رفتن میدانند .[10] ازآنجاکه برای رسیدن به چنین هدفی باید از ابتدا آموزشهای لازم را به افراد داد تا در آینده به اهداف در نظر گرفتهشده برسند، این امر باید از همان دورههای آغازین شروع گردد. درواقع دوره ابتدایی، دورهای از تحصیل است که اساس دورههای بالاتر آموزشی و تجربیات قبلی دانش آموزان میباشد (کیرکوود2، (2001 آموزشوپرورش دوره ابتدایی که به نامهای تعلیمات اجباری، آموزش همگانی و آموزش عمومی خواندهشده است، نخستین گامی است که در جهت آموزش افراد برای زندگی برداشته میشود و هدف آن، باید آموزش دانشها و مهارتهایی باشد که ارزش همگانی دارد و موردنیاز همگان است. فراگرفتن این قبیل معلومات و کسب اینگونه مهارتها باید سطح تفاهم افراد را بالا ببرد و به حسن روابط اجتماعی کمک کند.[10.]
با توجه به پژوهشهای صورت گرفته، چه داخل و چه خارج از کشور، به نظر میرسد مطالعات فراوانی به بحث شادکامی و سنجش آن، عوامل مؤثر بر شادکامی و رابطه عوامل مختلف شخصیتی، فرهنگی، اجتماعی و جمعیت شناختی با شادکامی پرداختهاند ولی ازآنجاکه؛ به تحلیل محتوای کتابهای درسی بر اساس مؤلفههای شادکامی بهطور خاص توجهی نشده است. پژوهش حاضر، هدف خود را بر تحلیل محتوای کتاب درسی فارسی سوم ابتدایی بر اساس مؤلفههای شادکامی و هوش هیجانی مایرو وسالوی متمرکز ساخته است.
در این رابطه نجاتی و پارسایی (1389) در پژوهشی تحت عنوان »بررسی رابطه آگاهی از عواطف (و ابعاد آن) و شادی(بهزیستی روانی)« به این نتیجه رسیدند که آگاهی از عواطف و برخی ابعاد آن با شادی رابطه دارد..[7]
مقایسه اثربخشی روششناختی- رفتاری فوردایس و روش آموزش مهارتهای اجتماعی در افزایش میزان شادی دانش آموزان دبیرستانهای اصفهان پژوهش دیگری است که عابدی و میرزایی (1388) انجام دادند. نتایج این مطالعه نشان داد که روش آموزش مهارتها اجتماعی کارآمدتر از روش شادی فوردایس است.
جعفری، سیادت و بهادران((1386 نیز در مطالعهای تحت عنوان »عوامل مؤثر در شادابی مدارس« به این نتیجه رسید که عوامل فردی، آموزشی، اجتماعی- فرهنگی، کالبدی و سبک مدیریت مشارکتی در شادابی مدارس مؤثر بوده و بین نظرات مدیران، مربیان پرورشی و مشاوران در این زمینه تفاوت معناداری مشاهده شد و تنها در زمینه عوامل فردی و سبک مدیریت آمرانه تفاوت معناداری مشاهده نشد.
مایرز در 2000 دریافت که مذهب نزدیک به %5 تا %7 واریانس رضایت از زندگی را تبیین میکند و از این میان %2 تا %3 از واریانس مربوط به خشنودی عاطفی مربوط به مذهب میباشد. وی معتقد است که اثرات مذهب بیشتر به شکل شناختی ادراکی است تا حذف رویدادهای منفی یا افزایش رویدادهای مثبت.[17]
مطالعات هیلدبرانت و همکاران، (2000)، نشان میدهد که در سالهای گذشته سطح شادمانی در کشورهای آمریکا و انگلستان یا ثابت بوده و یا کاهشیافته است، درحالیکه در طی این سالها میانگین درآمد افراد و نیز میانگین کلی ثروت و درآمد در جامعه در این کشورها افزایشیافته است .
جاکوبسون و آلدانا3 در 2001 معتقدند که ثروت، شادی را تضمین نمیکند؛ بلکه فرصتی را برای فعالیتهای لذتبخش، آموزش و بهداشت بهتر فراهم میکند و بدین ترتیب میتواند در ایجاد شادمانی مؤثر باشد .
3
.2روش تحقیق
پژوهش حاضر، با توجه به هدف کلی تحقیق (تحلیل محتوای کتاب درسی ) کاربردی است، زیرا بدینوسیله معلمان و دانش آموزان از میزان هوش هیجانی و مؤلفههای شادکامی در کتاب درسی آگاهی مییابند و برای رشد و پیشرفت و افزایش دانش خود در این زمینه تلاش میکنند. همچنین برنامه ریزان و مؤلفان و دستاندرکاران تهیه و تدوین کتابهای درسی میتوانند جهت تهیهی محتوای کتابهای جدید و یا تهیهی متون مرتبط با کتابهای درسی آن را موردمطالعه قرار دهند. پژوهش حاضر ازلحاظ میزان آگاهی در مورد متغیر موردمطالعه توصیفی است. ازلحاظ توالی زمانی برای جمعآوری دادهها گذشتهنگر است، ازلحاظ انواع دادههای جمعآوریشده، کیفی است و ازلحاظ معیار طرح تحقیق غیرتجربی و توصیفی است. با توجه به ماهیت این تحقیق، کتاب درسی فارسی خواندن و نوشتن پایه سوم دوره ابتدایی در سال تحصیلی 92-93 موردبررسی و تحلیل واقع گردید. بر این اساس، جامعه آماری تحقیق شامل کتاب فارسی سوم دورهی ابتدایی میباشد که هر کتاب مشتمل بر خواندن و نوشتن است. در پژوهش حاضر هر یک از بخشها مانند عنوان درس، متن درس، شکلها، نقشهها، فعالیت در کلاس، پرسش و گفتوگو در کلاس، بهعنوان نمونههای تحقیق در نظر گرفتهشده است همچنین، به علت محدودیت جامعه آماری بهجای نمونهبرداری از سرشماری استفاده شد و نمونه و جامعه یکسان در نظر گرفتهشده است. .1-2سؤالهای تحقیق
1: میزان توجه به عاطفهی مثبت در محتوای کتاب فارسی سوم دبستان تا چه حد است؟
2: میزان توجه به رضایت از زندگی در محتوای کتاب فارسی سوم دبستان تا چه حد است؟
3: میزان توجه به شناسایی و ادراک هیجانات در محتوای کتاب فارسی سوم دبستان تا چه حد است؟
4: میزان توجه به کاربرد هیجانات در محتوای کتاب فارسی سوم دبستان تا چه حد است؟
5: میزان توجه به درک هیجانات در محتوای کتاب فارسی سوم دبستان تا چه حد است؟
6: میزان توجه به مدیریت هیجانات در محتوای کتاب فارسی سوم دبستان تا چه حد است؟
.3یافتهها
سؤال پژوهشی :1 میزان توجه به عاطفهی مثبت در محتوای کتاب فارسی سوم دبستان تا چه حد است؟
جدول .(1) میزان توجه به مؤلفهی عاطفهی مثبت در کتاب فارسی سوم دبستان
همانطور که در جدول فوق مشاهده میشود، در 376 مورد از واحدهای مورد تحلیل در کتاب فارسی سوم دبستان به مؤلفهی عاطفهی مثبت توجه شده است که درمجموع معادل با 66/2 درصد از کل واحدهای تحلیلشده در کتاب مذکور میباشد.
سؤال پژوهشی :2 میزان توجه به رضایت از زندگی در محتوای کتاب فارسی سوم دبستان تا چه حد است؟
جدول .(2)میزان توجه به مؤلفهی رضایت از زندگی در کتاب فارسی سوم دبستان
