بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله سعی شده است تا تحولات و دگرگونیهای معماری فضاهای آموزشی و مدارس با توجه به تاثیر پذیری از فرهنگ و اقلیم گرم و خشک بررسی شود و با بهره گیری و الگو پذیری از ساختار کپر که منتج از آن اقلیم خاص می باشد نمونه ای بعنوان طرح پیشنهادی ارائه گردد. از آنجا که طراحی مدارس و فضاهای آموزشی از عوامل خاصی چون فرهنگ ، اقلیم ، اقتصاد و غیره تاثیر می پذیرد نقد و طراحی اینگونه فضاها تنها با نگاه مختصر و گذرا به فرهنگ و اقلیم آن منطقه امکانپذیر نیست .
لذا در این نوشتار علاوه بر بررسی عوامل اقلیمی و ویژگیهای مناطق گرم و خشک و تاثیر آن بر فضا های آموزشی به اصول پایداری در مدارس سنتی پرداخته و با در نظر گرفتن معایب و محاسن ساختار کپر به طرح پیشنهادی مدارس در اقلیم گرم و خشک می رسیم. در پی دستیابی به چگونگی رفع نیازهای انسان و ایجاد فضاهای مطابق با این اقلیم است که گرایش به تغییر فرم و سازه ساختمانهای آموزشی ضروری بنظر می رسد. بنابراین لازم است به بعضی از استاندارها و نیازمندیهای فضاهای آموزشی، قانونمندی روشهای طراحی متناسب با عوامل تاثیر گذار فرهنگ و اقلیم در ساختمانهای آموزشی توجه شود.
.1 مقدمه
آنجا که مسائل اقلیمی و اقتصادی توامان مطرح می گردند تغییراتی در حین طراحی و اجرای بناها بوجود می آید که این دگرگونیها در مناطق گرم و خشک می آید و سبب تغییر فرم و سازه بناها و همچنین مدارس شده است. پیشنهاد طرحهای موافق با خواسته ها و نیازهای آموزشی فرهنگی ساکنین و در نظر گرفتن فرآیند تاثیر اقلیم منطقه بر معماری فضاها از اهمیت بارزی برخوردار است. در روند این تحقیق ، جهت دستیابی به الگوی مناسب معماری فضاهای آموزشی مناطق کپر نشین جنوب استان کرمان تئوریهای پایه ای معماری اقلیمی و بومی منطقه و همچنین ساختار کپر پر داخته شده و یک نمونه طرح پیشنهادی برای طراحی فضاهای آموزشی شهرهای کپر نشین ارائه میشود و سعی بر آن شده در طی این مقاله به سولات زیر پاسخ داده شود فرآیند تکامل ساختار معماری مدارس شهرهای جنوبی کرمان با تاثیر پذیری از عوامل فرهنگ و اقلیم بومی چگونه بوده است ویژگی الگوی در مدارس کپری در این مناطق چه بوده است. فرآیند طراحی مدارس در صورت تاثیر پذیری از الگوی کپر چگونه خواهد بود؟
.2تاثیر فرهنگ در شکل پذیری مدارس
ساختمان و بناها از ابداعات و دست ساخته های بدیع و همیشگی انسان در هر فرهنگ و تمدنی بوده است . در عصر حاضر مدارس از مهمترین نهادهای اجتماعی - تربیتی - آموزشی یکی از مهمترین مدارس بوده اند که در پاسخگویی به نیازهای آموزشی و تربیتی انسانها بوجود آمده اند. این بناها با توجه به اینکه بایستی که گویای فرهنگ ، آداب و سنن و رسوم ملی و مذهبی منطقه باشند از اهمیت بسزایی برخوردارند.
مدرسه نهادیست که در راستای یک رشته مقاصد پیچیده به وجود آمده و صرفا یک ساختار نیست .از آنجایی که ساختن یک مدرسه پدیده ای فرهنگی است در نتیجه شکا این بنا شدیدا متاثر از محیط فرهنگی است . امروز عامل فرهنگ بایستی همتراز عامل اقلیم بررسی گردد و یکی از عوامل تاثیر گذار بر شکل بناست - هالکر،1389،. - 102 موقعیت جغرافیایی یکی از موثرترین عوامل اجتناب ناپذیر در تنوع و شکل پذیری تمدن و فرهنگ آموزش و پرورش هر ملتی دارد. از همین رو شیوه زندگی ، تمدن ، فرهنگ نهادهای اجتماعی و نظامها متفاوت است بنابراین تنوع فرهنگی و اقلیمی ایران در طول دوره های متفاوت شکلهای گوناگون ارزشمندی در قالب معماری و شهرسازی بوجود آورده است. دگرگونی فرهنگها در یک محدوده جغرافیایی با شرایط اقلیمی متفاوت یکسان نیست.
.3تاثیر اقلیم در شکل پذیری مدارس
شناخت توان آسایش و مصالح در معماری مراکز آموزشی و بطور خاص مدارس از اهمیت ویژه ای برخوردار است.در طراحی فضاهای آموزشی متناسب با نیازهای پایه و اساسی افراد بنا شده است. یکی از تاثیر گذارترین اقلیم های ایران که باعث پدید آمدن فضاهای معماری جدید گردیده اقلیم گرم و خشک است. همانطور که می دانیم این اقلیم بیشتر مناطق نیمه استوایی را شامل میشود به دلیل وزشهایی که از جنوب غربی و شمال غربی به طرف استوا در حرکتند هوا بسیار خشک است.
رطوبت کم در این اقلیم و نبودن ابر در آسمان باعث شده دامنه ی تغییرات دمای هوا در این مناطق بسیار زیاد شود. با اینکه کرمان در اقلیم گرم و خشک واقع شده است ، جنوب آن دارای آب و هوای گرم و مرطوب است. این امر سبب رشد درختانی مانند نخل شده است. لذا شاخ و برگ و ساقه نخل در این مناطق به وفور یافت میشود و مصالح مناسبی است برای اینکه مردم منطقه از این مصالح برای احداث بناهای خود بکار گیرند .
ایجاد فضاهای سرپوشیده و سایبانهایی در محوطه میتواند به عنوان فضای بازی از جمله تنیس روی میز یا شطرنج در نظر گرفته شده و در بالا بردن کیفیت بصری مفید باشد. همانطور که میدانیم این اقلیم بیشتر مناطق نیمه استوایی را شامل میشود و به دلیل وزشهایی که از جنوب غربی و شمال غربی به طرف استوا در حرکت اند هوا بسیار خشک است - کروانی،1373،. - 14 رطوبت کم در این اقلیم و نبودن ابر در آسمان باعث شده دامنه تغییرات دمای هوای این مناطق بسیار زیاد شود.
.4عوامل تاثیر گذار معماری سنتی در طراحی مدارس
1-4 درونگرایی
درونگرایی و آرایش فضاها حول یک حیاط مرکزی علاوه بر سازماندهی فضایی بعنوان یک فضای سرمایشی در اقلیم گرم و خشک کاربرد دارد. این فضاها در طی روزهای گرم ایجاد سایه میکند و هنگام شب هوای گرم بالا رفته و بتدریج بوسیله هوای خنک شب که در بالای حیاط قرار دارد جایگزین میشود .
2-4 کاشت درختان و گیاهان
کاشت درختان و گیاهان موجب کاهش گرد و غبار ، درجه حرارت در اطراف بنا و سرعت بادهای نا مطلوب میشود و در اطراف طرح پیشنهادی محلی برای کاشت درختان در نظر گرفته شده است .
3-4 استفاده از مصالح تجدید پذیر
در گذشته از مصالحی بومی استفاده میشد مصایح بنایی و عمدتا آجر و خشت می باشند جز مصالح بوم آورد و تجدید پذیر بوده و بدلیل ظرفیت حرارتی بسیار بالا بصورت عایق در این بناها عمل میکرد. اصلی ترین مصالح بکار رفته در مدارس سنتی ایرانی آجر و کاشی می باشند که در اقلیم گرم و خشک مصالح بومی به آسانی قابل تعویض بوده و نیاز به هزینه اضافی چون انتقال به محل را مرتفع می سازد .
در بیشتر نواحی به علت کمبود باران و در نتیجه کمبود پوشش درختی سقف ها به شکل گنبد مناسبترین مصالح در اقلیم گرم و خشک خشت و گل است و استر بیرونی و داخلی خانه ها با ترکیب گل و کاه گندم یا جو ایجاد و بر روی سطوح به ضخامت 5-3 سانتیمتر کشیده میشود - کسمایی،116،. - 1389 با توجه به استفاده از لیف خرما این آستر به عنوان محافظ در مقابل عوامل فرساینده باد و آب عمل می نماید. بعنوان لایه عایق حرارتی از بیرون به داخل بنا و بالعکس عمل میکند.باعث افزایش مقاومت سازه میشود.
4-4هماهنگی با سایت
معماری مدارس ایرانی همچون دیگر ابنیه سنتی در این سرزمین معماری ارگانیک بوده و ابنیه در نهایت مطابقت و همخوانی با سایت بنا شده اند. ساختار بنا حیاط مرکزی و نظم هندسی درونی است که در توده ای نا منظم و هماهنگ با سایت قرار گرفته اند.
5-4حیاط
فضاهای مدارس بایستی دارای تکامل ایده آل و رابطه معقول با طبیعت داشته باشند .استفاده از حداکثر مواهب و امکا نات طبیعی ، نحوه هماهنگی با سایر فضاهای اطراف ، شیوه آموزش دانش آموزان و اسکان آنان در فضاهای آموزشی و اینکه این مدارس بعنوان فضای آموزشی و محیط زندگی وی می باشد و توجه به توده ساختمانی و فضای باز با توجه به شرایط طبیعی و اقلیمی در زندگی شهرهای سنتی و استفاده از فضای پر بعنوان انتظام فضاهای مدارس سنتی در آن نقش بسزایی دارد.
در طراحی این مدرسه حیاط بعنوان یک فضای تعریف شده کاملا طبیعی که مستقیم ترین رابطه را با طبیعت دارد بعنوان مرکز ثقل و قلب تپنده فضاهای سرپوشیده در نظر گرفته شده است و مرکزیت آن با ایجاد ارتباط مستقیم با فضاهای اصلی تشدید گردیده و عامل وحدت در کل محسوب میشود. یکی از مهمترین نکاتی در طراحی فضای باز این مدرسه میتوان در نظر داشت وضعیت اقلیمی کشور است و همچنین زمان تحصیلی دانش آموزان در ایامی از سال که باعث میشود از محوطه همیشه نتوان استفاده کرد وجود آفتاب سوزان در ایامی از سال یا نزولات آسمانی مانند باران و برف به اقلیم های مختلف نیاز استفاده از فضاهای باز بعنوان فضای کمکی محوطه الزامی است.
1-5پلان :
پلان بناها تا حد ممکن متراکم و فشرده بوده کوشش گردیده ته حد امکان سطح خارجی بنا به نسبت حجم » کم باشد.این تراکم و فشردگی پلان میزان تبادل حرارت از طریق جداره های خارجی ساختمان را چه در تابستان و چه در زمستان به حداقل می رساند. بدین شکل بیشترین سایه ممکن به جداره های خارجی ایجاد گردد. نفوذ اشعه منعکس شده از سطح زمین، اطراف پنجره در قسمت فوقانی دیوارها و جایی که داخل طاقچه می باشد نصب شود.
4-5جهت:
جهت استقرار ساختمان جنوبی یا جنوب شرقی است که این جهت از نظر کنترل و به حداقل رساندن نفوذ گرمای تابشی از تابش در بعدازظهر به داخل ساختمان مناسبترین جهت می باشد.
5-5فرم:
فرم ساختمان مکعب شکل است بطوریکه اضلاع شمالی و جنوبی آن برای گرفتن نور مناسب بزرگتر از اضلاع شرقی غربی شان هستند.هر بنا از هر جنسی که ساخته شود باید بتواند در برابر حوادث طبیعی و غیر طبیعی پایدار و استوار بماند. شکل های کروی و بیضی حالت ایرودینامیکی دارند و براحتی میتوانند باد را از اطراف خود عبور دهند و آسیب نبینند و همچنین کنار هم گذاشتن شاخها باید طوری باشد تا سقف نیز پایدار بماند و به داخل تخریب نشود.اما با توجه به اینکه بهترین فرم برای فضاهای آموزشی مربع و مستطیل است، در این طرح سعی شده فضاها با فرم مستطیل و سقف ها منحنی اجرا گردد.
6-5مصالح:
دیوارها با مصالح آجر وخشت و سقف ها از لیف خرما در نظر گرفته شده است.در پوشش سقف میتوان از دسته های بلند نی و شاخه های وسط برگ خرما که به هم گره زده شده اند و به نام گصب معروفند استفاده کرد.
2-5دیوار :
به منظور تقلیل هرچه بیشتر حرارت ایجاد شده در دیوارها در اثر تابش آفتاب بر آنها معمولأ سطوح خارجی با کاهگل پوشانده می شود.
3-5پنجره:
استفاده از اصول معماری اقلیمی نظیر جهت مناسب ابعاد و جهت گیری متناسب پنجره برای بهره گیری از نور خورشید یکی از خواسته ها در فضاهای آموزشی تابش گرما بخش خورشید در درون کلاس ها به جای نورهای فلورسنت است. در طراحی فضاهای آموزشی پنجره هایی برای استفاده حداکثر از نور خورشید در نظر گرفته شده اند.
