بخشی از مقاله
چکیده
معماری کپر به عنوان نوعی از معماری بومی در قسمتهای مختلفی از جهان به خصوص در نواحی شرقی آسیا (ترکیه،ایران) و حتی مناطقی از آفریقا (غنا) دیده میشود. کپر،این سازه سبک در عین ایجاد یک خرد اقلیم نشان دهنده معماری ای است که بر آمده از فرهنگ و هنر منطقه میباشد و با توجه به نیازها و شرایط فیزیکی، اقتصادی و همچنین نیازهای ارزشی ساکنان منطقه شکل گرفته است. مهمترین مزیت این سازه بومی عدم ذخیره حرارت است که باعث میشود با شرایط اقلیمی منطقه سازگاری مناسبی پیدا کند. از دیگر مزایای قابل توجه این سازهها میتوان به تهویه راحت، مقاومت در برابر سیلابها و زلزله اشاره کرد. اما امروزه طرحها و پروژههای کپرزداییای صورت گرفته که این معماری بومی را در معرض تهدید قرار داده است.این امر در حالیاست که میتوان با مطالعه و بررسیهای دقیقتر به گونهای این معماری را سازماندهی و بهبود بخشید.
در این مقاله تلاش شده است که با مصاحبهها، تحقیقات میدانی به عملآمده و بهره گیری از اخبار و کتابهای منتشر شده در این راستا؛ تکنیک ساخت و تاثیرات مسائل اقلیمی در ساخت گونههای کپری داخل و خارج از کشور، الگوهایی را برای معماری امروز و حتی راهکارهایی برای بهبود بخشی معماری کپری بیان کرد.از این روتصاویر و نمونههایی از روستاهای ایران، غنا و جزایر اقیانوس آرام آمدهاست.
واژههای کلیدی: کپر، معماری بومی، سازه، راهکار اقلیمی
-1 مقدمه
مسیر یکجانشینی انسان از سکونت وی در غارها اغاز گردیده و در ادامه میتوان شاهد ساخت انواع کپرها بسته به شرایط اقلیم محل، مصالح موجود و در دسترس آن اشاره کرد. پس از مدتی بشر اولیه که کپرها را سازه ای سست و نیازمند بازسازی های مکرر میدید کم کم شروع به ساختن خانه ای با استحکامات بیشتر نمود.
اما نکته جالب توجه در این دوره ثابت ماندن نوع مصالح این سازه ها است. ریشه این امر به دو نکته اصلی بازمیگردد، در ابتدا باید به بومآورد بودن مصالح اشاره کرد؛ کپرها با مصالحی ساخته میشد که در محیط طبیعی به وفور یافت میگردید و علاوه بر آن توانایی قابل توجهی برای مقابله با مشکلات اقلیمی همان منطقه داشتند و در نتیجه نوع انتخاب مصالح در این دوره از تغییر مسکن یکجانشینی ثابت ماند.
1
-2 تاثیر سازه های سبک روستایی بر شهر سازی اولیه
-1-2 سیر تبدیل معماری بومی به روش های نوین ساخت و ساز
در آغاز تاریخ شهرنشینی میتوان به وضوح تاثیر فرهنگ و مذهب افراد بومی را در یجاد بناهای یک شهر مشاهده کرد. از آنجایی که هسته اولیه همه ی شهرها به روستاهای کوچک برمیگردد، بناهای شهری اولیه نمونه ای تکامل یافته از سازه های روستایی سنگی و گلینی بود که در ادامه ی راه کپرها بومی ایجاد شدند.
مرحله بعدی ساخت و ساز شهری مرحله ای بود که انسان دست به اکتشاف و ساخت مصالح جدید زد و به خواص ویژه هر کدام پی برد. برای مثال انسان ها به توانایی گچ، اهک و در دوره های بعد سیمان پی برده و شروع به استخراج و استفاده از این مصالح نمودند. در ابتدا این مصالح به همان شکل ساده وارد روند خانه سازی بشر شد اما بعد از اکتشاف بنت و ساخت پروفیل های فولادی کم کم سازه های بومی جای خود را به بناهای مدرن دادند. سیر تبدیل خانه های بومی به مدرن شامل مراحل مختلف و پر فراز و نشیبی بود که در ادامه مختصری از این روند ذکر میگردد. در این دوره روش ساخت و ساز بر مبنای تعادل با طبیعت جای خود را به روشی از معماری داد که مبنای کار خود را تسلط بر طبیعت قرار داده است. ( راپاپوپ، آمورس، (1388
-2-2 تبدیل معماری بومی به معماری مدرن و سبکهای ایجاد شده در این دوره عوامل متعددی مانند خرد گرایی وتوسعه علم وتوسعه فلسفه وبه ویژه گسترش تکنولوژی موجب تکوین مدرنیسم شد
.استفاده از مظاهر تکنولوژی از جمله کاربرد فلز در ساختمان سازی شروع شد. نیاز به استفاده از سازه های فلزی و کاربرد شیشه در ساختمان های شیکاگو و تکوین مکتب شیکاگو در1871 و ساخت برج ایفل زمینه ای مناسب را برای استفاده از مصالح جدید فراهم کردفلبعد از جنگ جهانی نیاز به احداث ساختمان هایی با استفاده از معماری مدرن شکل گرفت میس وندرو ولوکوربوزیه از معماران مشهور دوران متعالی بودند. لوکوربوزیه اصول پنجگانه ای مانند مرتفع سازی وباغ روی بام وپلان ازاد وکاربرد پنجره کشیده ونمای ازاد واستفاده از سقف کنسول را از اصول معماری مدرن می دانست. به تدریج توجه به طبیعت در اثار معماری ونیز توجه به تندیس گرایی در کارهای لوکوربوزیه و رایت موجب تنوع یافتن احجام مدرن ساده شد.از اواسط قرن بیستم در مورد اصول معماری مدرن شک پدید آمد وعده ای به سادگی بسیاری از اثار مدرن وعده ای به بی توجهی ان به فرهنگ وتاریخ انتقاد کردند .انتقاد از مدرنیسم در دهه 60 قرن بیستم فزونی یافت ودر ادامه ان پست مدرنیسم پدید امد . ساختار گرایی (کانستراکتیویسم) در اوایل قرن بیستم شکل گرفت ومدتی مورد توجه برخی از هنرمندان بود ولی بعد از ان مورد انقاد قرار گرفت وسبک جدیدی به نام دیکانستراکشن پدید آمد. گسترش تکنولوژی موجب شکل گیری مکتب دیگری با عنوان های تک و سپس کاربرد تکنولوژی همراه با توجه به زیست مدرن باعث پدیدامدن اکوتک شد .هندسه فراکتال وفولد از دیگر گرایش های پدید امده در معماری غرب به شمار می ایند. با شکل گیری برخی از اندیشه ها وابداعات سبک های جدیدی به وجود می آیند که همه نظریه ها جنبه عمومی پیدا نمی کند.اما آنچه در ایران ودر برخی از کشورها روی می دهد غالبا به سبب عدم شناخت عمیق و تحلیلی به شکل نوعی تقلید است وتجربه نشان داده است که از اوایل چهار ده شمسی تا کنون در زمینه طراحی معماری کمتر موفق به نظریه پردازی هایی شده ایم که مورد استقبال جامعه حرفه ای قرار گیردل
-2-2 مشکلات معماری مدرن و مطرح شدن مبحث معماری پایدار
در دوره مدرنیته که مبنای کار معماری تسلط بر محیط طبیعی قرار گرفت به طبع استفاده از انرژی و سوخت های فسیلی در ساختمان رو به افزایش گذاشت تا جایی که در دوره های اخیر %50 از ذخایر نفتی برای مصارفی همچون سرمایش و گرمایش، قطعات پلاستیکی و... در ساختمان ها مصرف میشود.(همشهری انلاین، (1391
در دهه های اخیر با با کم شدن منابع انرژی فسیلی از یک سو و اثرات مخرب حاصل از استفاده این ذخایر بر طبیعت از سوی دیگر موجب شد تا مبحث معماری پایدار بر اساس معیار مهارنیروهای طبیعی و استفاده از آن در بهبود وضعیت بنا به
2
جای غلبه بر محیط مطرح گردد و این به نوعی بازگشت به اصل معماری بومی است که اساس کار خود را بر تعامل با طبیعت قرار داده و از غلبه بر آن خودداری میکرد. بنابر این معماری پایدار و آرمان های آن مبحث جدید و نوبنیادی نیست بلکه ریشه این حرکت سالها پیش در جوامع بومی ما شکل گرفته است، همانند کپرهای بومی و
-3 کپر سازه ای بومی، معماری بومی خواستگاه معماری پایدار
-1-3 چگونگی همگام سازی معماری پایدار با معماری بومی
اولین سکونتگاههایی که انسان پس از خارج شدن از غارها تهیه کرد کپرهای بومی ساخته شده از نی و بوریا بود؛ این دوره از زندگی بشر دروازهای بود میان دوره غارنشینی و یکجانشینی. اولین سکونتگاههای کپری یافتشده مربوط به مناطق نزدیک به بینالنهرین و جلگه خوزستان است که طی این مدت دستخوش تحولات فراوانی نشده. حتی امروزه نیز در بیشتر دنیا خانههایی با حداقل استفاده از ماشینآلات ،وسایل الکتریکی و مصالح آماده، ساخته میشوند. برای مثال در کشورهای آسیایی نظیر ایران و ترکیه با استفاده از برگ نخل و حصیر؛ در آفریقا ازگِل،سازه های علفی و بوریا؛ در جنوب اقیانوس آرام، نی، عاج و بامبو، در یونان؛ سنگ، ملات، دوغاب و در شرق آسیا با کمک بامبو هنوز هم سازههای بومی ساخته میشود؛ به طوری که امروزه سالیانه دومیلیون تن بامبو در شرق آسیا صرف ساخت سازههای بومی میشود.
امروزه مردم معمولا به خاطر ضرورت های اقتصادی این روش را انتتخاب میکننداز انجایی که این خانه ها زاده محیط هستند با محیط طبیعی نیز در میآمیزند. طرح این سازه ها بر اساس مشاهدهی الگوهای اب و هوایی ،تغییرات فصول و مصالح در دسترس است و از این رو است که ساختن یک امر اجتماعی بوده وطی دوره های مختلف با وسایل و تکنیک های مختلف ازموده شده است.
چه در گذشته و چه در حال حاضر چیزهای زیادی میتوان از ساختمان های بومی آموخت. این حرف بدین معنا نیست که یکباره به بیشه های بامبو برگردیم و یا کلبه هایی از گل و کاهگل بسازیم بلکه در زمان کاهش منابع و افزایش قیمت ها راه حل های بدوی از ساختمان های بومی میتواند در تهیه برنامه ها راهگشا باشد.
برای مثال وسایل کمتر، کارایی بیشتر با استفاده از نسیم ،به جای دستگاه تهویه در تابستان، انتخاب معقولانه سایت برای به حداقل رساندن وزش باد؛ استفاده از سنگ زمین های کشاورزی در ساخت دیوار خانه های کشاورزان، طراحی بر اساس مصالح در دسترس و صرفه جویی در منابع و طراحی معقول به جای مفاهیم انتزاعی و معماری بیهوده گرایانه.( khon
،lloyd ، 2010 ،( 3
-2-3 جایگاه کپر در سازه های بومی
کپر سازه ای بومی است و ریشه عمیقی در اقلیم و شرایط طبیعی محیط زیست دارد. علاوه بر این کپر سازه ایست که فرهنگ مردم در شکل گیری آن تاثیر فراوانی داشته و در نتیجه با ساکنان بومی منطقه رابطه عمیقی دارد. برای اثبات این مدعی میتوان به ساخت کپرها در کنار خانه های نوساز جهادی در مناطق جنوب کرمان اشاره کرد؛ این امر نمایانگر ریشه عمیق این سازه ها و به نقل از برخی جامعه شناسان فرهنگ کپری در منطقه است.
اصول معماری پایدار طراحی بر اساس پرخه حیات، صرفه جویی در منابع و طراحی انسانی است و کپرها با توجه به این که با مصالح بوم آورد محیط خود ساخته شده اند توانایی بازگشت به چرخه طبیعی را دارند؛ از آنجایی که مصالح مورد استفاده در کپرها از منابع تجدیدپذیر و فراوان در طبیعت میباشد کمک زیادی به صرقه جویی در منابع کرده و حتی در مواردی اثرات مثبت آنها در محیط نیز قابل توجه است، مانند طرح مرکز فرهنگی ماری تیبائو از رنزو پیانو. در ادامه میتوان گفت ریشه فرهنگی آنها گویای تطابق آن با معیار طراحی انسانی میباشد.
3
پس با بهبود کاربری و مقاوم سازی این سازه های به ظاهر ساده و بومی میتوان خانه هایی زیبا؛ غنی و مورد توجه افراد بومی بر اساس معیارهای معماری پایدار ساخت.
-1-2-3 کپر به لحاظ لغوی
کپرکفژَ پ َ [ر (اِ) در لغت مردم بلوچ ، خانه ای است از نی و بوریا و مانندآن . خانه هائی است که اسکلت آنها از چوب خرماست و اطراف آنها با حصیر بسته می شود. نام خانههای حصیری که در فلاحیه خوزستان استفاده میکنند، که گاه از منسوجی درشت و گاه از شاخ و برگ درخت ساخته میشود. (دهخدا، علی اکبر ). خانه نیی . کومه . آلونک . عریش .
(فرهنگ لغت معینف)
-2-2-3 بررسی کپر در اصطلاح بومی
در یک دستهبندی گستردهتر میتوان دروازه، دیه، لری، پا گلی، شاشی، برسی، کرگی را که در دید عموم همگی با نام کپر شناختهشده،. اما افراد بومی برای هر کدام تعریف جدایی در نظر میگیرند؛ دسته بندی کرد .
دروازه: سازه ای با حیاطی بزرگ که در طرفین درب ورودی از داخل سکوهایی به ارتفاع تقریبی یک متر به صورت سقف دار ساختهشدهاست. اتاقهای اهل و عیال صاحب دروازه در فاصلهای دورتر از درب ورودی اصلی قرار داشت که درب ورود و خروج جداگانهای نیز داشتند. صاحبان دروازه معمولا از افراد ثروتمند و بزرگ آن منطقه بودند .در هر روستا معمولا یک الی دو دروازه وجود داشت؛ افراد فقیر و غریب که وارد روستا میشدند معمولا به دروازه راهنمایی شده و بساط چای، قلیان، نهار و شام همواره برپا بود . جلسههای مهم اهالی روستا معمولا در دروازه انجام میگرفت.
دیه : (diye ) اتاقی تماما خشتی است. دیوارها را از خشت ساخته و جهت تیرهای سقف از چوب گز و نخل استفاده می-کردندو با گل سقف را میپوشانند؛ به هر اتاق یک دیه گفته میشود.
لری : (lori) اتاقی با دیوارهای خشتی که ارتفاع دیوارهای آن یک تا یک ونیم متر بود و سقف بصورت هرمی که با گل پوشانده میشود.
پا گلی(: (pa geli اتاقی با دیوارهای خشتی به ارتفاع یک تا یک و نیم متر و سقف بصورت هرمی با چوب و سته(حصیری که با چوب نخل می سازند) میساختند و تفاوت آن با لری در سقف چوبی آن بود.
شاشی: اتاقی با دیوارهای چوبی به ارتفاع یک تا دو متر وسقف چوبی که بصورت هرمی میساختند؛ پوشش سقف و دیوارها معمولا بوسیله سته(حصیری که با چوب نخل می سازند ) پوشیده میشد.
برسی:((berasiاتاقی بدون دیوارچینی که سقف بصورت هرمی تا پایین آورده میشد نمای برسی بصوت هرمی ویا هلالی میباشد.
